چکیده:
یکی از مباحث مهم عقلی، تقسیم مفاهیم کلی به سه قسم مفاهیم ماهوی، منطقی و فلسفی
است. این تقسیمبندی از اهمیت زیادی در مباحث فلسفی و معرفتشناسی برخوردار است. از
اینرو، نوشتار حاضر درصدد بیان ویژگیهای هر یک از این سه مفهوم نزد فلاسفه مسلمان
است. ولی پیش از ذکر آن ویژگیها، باید گفت: مفاهیم تصوری انسان به دو قسم تقسیم
میشوند: جزئی و کلی.1
خلاصه ماشینی:
"بنابر نظری که کلیت را صرفا وصف مفاهیم ماهوی میداند، مانند نظر مرحوم علامه طباطبائی، طبیعی است که مفاهیم فلسفی، متصف به کلیت نمیشوند؛ چون بر اساس نظر یادشده، کلی عبارت است از مفهومی که وقتی فردی از آن به ذهن بیاید و بر این مفهوم عرضه شود، با او متحد شده و به حمل «هو هو» بر او حمل شود؛ مانند مفهوم انسان.
صرفا مفاهیم فلسفی هستند که میتوانند بر واجب تعالی حمل شوند؛ زیرا روشن است که واجبالوجود تعالی دارای ماهیت نیست و لذا مفاهیم ماهوی بر او قابل حمل نیست، همانگونه که چون واجبالوجود تعالی یک موجود عینی و خارجی است، مفاهیم منطقی بر او قابل حمل نمیباشند.
ب. مفاهیم فلسفی دسته دوم: مفاهیمی هستند که به بیش از یک سنجش محتاج هستند؛ مانند مفاهیم «علت ایجادی» و «علت اعدادی»؛ یعنی با سنجش اول (سنجش میان خدا و انسان) مفهوم علت را از خدای متعال انتزاع میکنیم، اما برای انتزاع علت ایجادی از خدای متعال نیازمند به این هستیم که سنجش دیگری نیز انجام دهیم؛ یعنی خدای متعال را از آن جهت که حقیقتا وجود انسان را اعطا میکند، لحاظ نماییم که با این جهت سنجی است که ذهن، مفهوم علت ایجادی را انتزاع مینماید.
نتیجه ویژگی اول این است که، اتصاف مفاهیم منطقی، در ذهن است؛ یعنی مفاهیم منطقی فقط صفت مفاهیم دیگر ذهنی واقع میشوند و لذا هیچ گاه مصادیق مفاهیم ذهنی در خارج یافت نمیشوند، بلکه صرفا، امری ذهنی هستند."