چکیده:
بخش پیشین از این نوشتار به سه مکتب فقهی نجف،سامرا،و قم اشاره کردیم. این سه مکتب همگی همسن و سال نیستند.نخستین مکتب یعنی مکتب نجف دارای عمری نسبتا طولانی و تولدش به قرن پنجم هجری بازنمیگردد و دو مکتب دیگر نوپا هستند و بیش از حدود یک قرن و اندی از عمرشان نمیگذرد.هر سه در دوران معاصر با تحولات چشمگیری روبرو بودهاند و اگر دوران معاصر را،دوران تحول اجتهاد در عرصه حقوق اسلامی که بخش اجتماعی و کاربردی فقه است،بنامیم گزاف نگفتهایم. منظور ما از دوران معاصر،مقطع تاریخی دوران تفقه شاگردان شیخ انصاری به بعد است. در این دوران هر سه مکتبی که در فصل پیش گفتیم(مکتب نجف-مکتب سامرا- مکتب قم»سیر تحولی خود را آغاز و به نحو چشمگیری ادامه مسیر دادهاند.
تحولات اجتهاد در این دوران متاثر است از عوامل و رخدادهای اجتماعی و سیاسی جهانی که جوامع اسلامی را درگیر نموده و فقاهت شیعی نمیتوانسته نسبت به آن بیتفاوت باشد و لذا فقه شیعه را در محورهای مختلف عمومی،سیاسی،خصوصی و جزائی متحول ساخته است.
در این بخش از نوشتار میخواهیم به نحو خلاصه به عوامل موثر اشاره کنیم و نمونهای از آثار مربوط را با اتکاء بر اسناد معتبر ارائه دهیم.
خلاصه ماشینی:
"«اما آنچه به زیان مسلمانان انجام داده این است که قسمت عمده کشور و درآمد
گفته بود که هرکس به مردم ظلم میکند واجب القتل است و من خودم چنین تشخیص
از این رو عبده مسائلی را طرح کرده که سید جمال طرح نکرده است.
حوزههای شیعی تاثیر آن را به وضوح میبینیم و آن این است که اسلام واجد نظام کاملی
محمد عبده امیدوار بود که این مجله مبنایی شود برای راهنمائی مسلمین و جایگاهی
(22)-مطلب فوق را نگارنده از دائی بزرگ خود مرحوم آیت الله حاج شیخ مرتضی حائری شنیده است که ایشان
میرزا محمد تقی در این زمان بیانیه دومی صادر کرد که در آن آمده بود:«بر مردم
البته بایستی به این نکته توجه داشته باشیم که صدور فتوای فقیهان شیعی مبتنی است بر
طاووس که آن روز فقیه شیعی و رئیس حوزه حله به شمار میرفت پاسخ داد حکومت حاکم کافر عادل برای ما بهتر است از حکومت مسلمان ظالم!!62
نشاندهنده تحول شگرفی است که در این مقطع تاریخی برای فقاهت شیعی روی داده
«دوحهء احمدیه»و«شجره طیبه»نیز این کتاب جزء فهرست آثار مولف ذکر شده است.
شیخ بهائی که خود از مقربین دستگاه صفوی است چگونه اقدام به سرودن این اشعار میکند و تقرب به سلاطین را
صدور این گونه فتاوا از فقیهان شیعی مبتنی است بر مبنای کلامی آنان در خصوص
جنگ ایجاد کند تا مردم محتاج به سرکرده و سردار شوند و منظور دیگر او این است که
نقل میکند که این کتاب همان فضائح الباطنیه و فضائح المستظهریه است."