خلاصه ماشینی:
"همان گونه که در پیش هشدار دادهایم مسألهء شمال جغرافیایی و شمال مغناطیسی ارض،و به عبارت دیگر فرق میان قطب جغرافیایی و قطب مغناطیسی ارض و توجه به زاویهء انحراف،در به کار بردن آلات قطبنما اهمیت بهسزا دارد،که اکثر بدان آگاهی ندارند و نمیدانند که در تعیین سمت قبلهء بلاد، انحراف مغناطیسی را که گاهی شرقی و گاهی غربی از قطب جغرافیایی است باید رعایت کرد.
این زاویهء انحراف در هر نقطهای بر روی زمین مشخص شده است،و با توجه و آگاهی به اندازهء زاویه انحراف مغناطیسی،امتداد شمال و جنوب جغرافیایی را که خط زوال- یعنی خط نصف النهار-که در سطح دائرهء نصف النهار است و عمود بر خط مشرق و مغرب خواهد بود،در هر نقطه بر روی زمین از طریق قطبنما به خوبی میتوان مشخص کرد.
مثلا ما را قطبنمایی است به نام«آیینه گیتینما»که وصف آن در درس 59«دروس هیأت و دیگر رشتههای ریاضی»گفته آمد،درجات انحراف بسیاری از بلاد در درون و بیرون آن حک شده است، که پس از قرار عقربهء قطبنما بدان مقدار از نقطهء جنوب یا شمال به سوی مغرب یا مشرق،نقطه سمت قبله و خط سمت آن خواهد بود،و حال اینکه دستوری ناتمام است؛زیرا که عقربهء قطبنما به سمت قطب مغناطیسی است؛نه به سمت قطب جغرافیایی،و چه بسیار از بلاد و نقاط که دارای زاویهء انحراف مغناطیسی بوده باشند،و قطب شمال مغناطیسی متجاوز از یکهزار میل در جنوب قطب شمال جغرافیایی از آن فاصله دارد،و محل فعلی آن تقریبا در 37 درجهء عرض شمالی و صد درجهء طول غربی گرینویچ واقع شده است که در نتیجه در نقاط *پیشینیان به تفاوت شمال مغناطیسی و شمال جغرافیایی واقف نبودند و چنین میپنداشتند که عقربهء قطبنما همیشه متوجه به شمال قرار میگیرد."