چکیده:
موقوفات شهر تبریز معروف به موقوفات ظهیریه، متعلق به گروهی از نهادهای وقفی است که توسط مقامات عالی رتبهء استانی دراواخر دورهء صفوی برای حمایتاز مدرسههای دینی نوساز،ساخته یا مجددا فعال گردیدهاند. مجتمع مدرسهای«ظهیریه»توسط میرزا محمدابراهیم ظهیر الدوله،وزیر آذربایجان در دورهء حکومت شاهسلیمان، بار دیگر در سال 1679 م1090/ هجری ساخته شد.وی در آن سال،موقوفات گستردهای بنا نمود که هدف اصلی از بنای آنها حمایتاز مجتمع مدرسهای ظهیریه و نیز حمایت و احترام به پیشینیان او بود.اینمجتمع برغم جنگها و ناآرامیهای آذربایجان در طول قرن دوازدهم هجری پابرجا بود و طبق مدارک مستند موجود،در آغاز قرن سیزدهم هجری بار دیگر بازسازی شد.اینمقاله باتوجه به مطالب منتشرنشدهء دفتر اسناد و شناسایی موقوفات سازمان اوقاف و امور خیریه و ادارهء اوقاف و امور خیریهء تبریز،به بررسی تغییروتحو لات اوقاف در قرن سیزدهم هجری میپردازد. شیوهء کنترل نهاد وقف و موقوفات،بهویژه تعیین متولی آنها در ایندوره،به موضوعی مهم و مرکزی تبدیل شده بود که نهاد وقف ضمن یک تغییر تدریجی از یک مکان خیریهء ساده به یک موقوفهء صرفا خانوادگی تبدیل میشد؛در ضمن برای حفاظت از داراییهای آن در برابر غصب و چپاول،تدابیری اندیشیده شد.
خلاصه ماشینی:
"سوابق مختلفی دربارهء موقوفات ظهیریه در دفتر اسناد و شناسایی موقوفات سازمان اوقاف و امور خیریه و امور خیریهء استان آذربایجان شرقی آن در تبریز وجود دارد که نظم و ترتیب مشخصی ندارند و حاوی بیش از یکصدسند حقوقی درخصوص تاریخ وقف مانند قراردادهای اجاره و اسکان،تعداد زیادی از تصمیمها و احکام قضایی هستند.
ضرورت مزبور به دو دلیل میتواند معلول فشار فزایندهء گروههای دیگری از اخلاف و وارثان و نیز ضعف شدید در ادارهء نسبتا غیر رسمی موقوفات باشد که یکی دشواربودن دفاع و حفاظت از اموال موقوفه و دیگری حضور یک متولی آگاه بود که فرصت بسیار بهتری را برای مواجهه با خلافکاران قدرتمند در محاکم شرعی را فراهم میساخت.
رجوع شود به اصل سند در ادارهء کل اوقاف و امور خیریهء استان آذربایجانی شرقی مورخ 7 ربیع الاول 8521(91 آوریل 2481) توزیع درآمد موقوفات هرچند میزان موقوفات در مقایسه با وقف اولیه و اصلی نسبت به تغییر در توزیع درآمد موقوفات کاهش زیادی یافته بود؛ولی هنوز درآمد موقوفات شامل درآمدهای حاصل از موقوفاتی که درآمد قابل توجهی داشتند میشد61.
نادرمیرزا،تاریخ و جغرافی دار السلطنه تبریز، ص 68؛وی همچنین وضع عمومی بد ساختمانها و وضع سابق زیارتگاه را به عنوان یکپناهگاه برای مجرمین توصیف میکند؛ بهراممیرزا حاکم آذربایجان طی حکمی در سال 5721 (9581)محدودیتهایی برای زیارتگاهها وضع و عنوان مسؤول محکمه پس از استماع گواهی فوق حکم را بهگونهای صادر میکند که در آن هیچاشارهای به متخلفان و غاصبان،که گواهی مزبور علیه آنان مطرح شده بود و تحت تعقیب نیز قرار داشتند،نشده است."