چکیده:
از آنجا که تفسیر الخمس مائة آیة من القرآن از مقاتل بن سلیمان متوفای 150
ه .ق. نخستین تفسیر فقهی موجود به شمار میرود و به لحاظ قدمت، از اهمیت
زیادی برخوردار است؛ از این رو، پس از شناسایی و تهیه نسخه خطی آن از
کتابخانه بریتانیا (The British Library) به معرفی آن اقدام کردیم.
در این جستار، نخست، «مقاتل بن سلیمان» و سپس «تفسیر فقهی» او معرفی
شده است. برای معرفی مقاتل، «فضای سیاسی ـ فرهنگی عصر او»، «شخصیت»،
«مذهب»، «استادان»، «شاگردان» و «آثار وی» به طور مستند شناسانده شده و در
معرفی این تفسیر «ساختار کلی اثر»، «مبانی استنباط»، «روش تفسیری» و
«دیدگاههای علوم قرآنی مؤلف» تبیین گردیده است.
در این پژوهش، ضمن تحلیل و بررسی آرای مقاتل در «اسباب النزول»،
«نسخ»، «محکم و متشابه»، «وجوه القرآن» و «تقدیم و تأخیر» در برخی
موارد، به نقد آنها پرداختهایم. همچنین، میزان تأثیرپذیری مقاتل از پیشینیان و
تأثیرگذاری وی بر مفسران بعدی تبیین شده است و در نهایت، ضمن ارزیابی
کلی این تفسیر، نکات مثبت و ضعفهای آن را برشمردهایم.
خلاصه ماشینی:
"(6) شماری از آرای موجود در تفسیر فقهی مقاتل با مسند منسوب به زید بن علی مقابله شد، که حاکی از هماهنگی میان آن دو بود؛ بنابراین، درباره مذهب مقاتل بن سلیمان باید گفت که او شیعه زیدی بتری است و از آنجا که شیعیان زیدی در عقاید و فقه، بیشتر با عامه هماهنگ هستند، عنوان شیعه درباره آنان به معنای پیروی از مکتب اهل بیت علیهمالسلام نیست، بلکه به خلاف آنچه از این عنوان برمیآید، آنان را باید پیرو مکتب خلفا دانست؛ از این روست که برخی رجالپژوهان، مقاتل بن سلیمان را عامی دانستهاند.
(2) اگر مقصود وی از «محمد بن علی»، امام باقر علیهالسلام باشد، به احتمال قوی، این سند، ساخته مقاتل است؛ زیرا امام باقر علیهالسلام مانند دیگر ائمه علیهمالسلام ، نوعا از اجداد پاکش حدیث نقل میکند و گاه ممکن است از برخی اصحاب برجسته پیامبر صلیاللهعلیهوآلهوسلم همچون جابر بن عبدالله انصاری نیز روایت کند، اما اینکه آن حضرت علیهالسلام حکمی فقهی را از کسی چون عطا که از تابعان میباشد، نقل کند، بعید به نظر میرسد.
(1) یعنی آنچه او در فضائل علی علیهالسلام و خاندانش گفته است، ممکن است به سبب گرایش شیعی او باشد با اینکه آنچه مقاتل در تفسیر خود درباره اهل بیت علیهمالسلام آورده، نسبت به روایتهای موجود در برخی تفسیرها و کتابهای اهل سنت، چندان شایان توجه نیست، بلکه به نظر میرسد، وی در رویگرداندن از شماری از این روایات، تعمد داشته است و از همین روست که شیخ مفید دربارهاش گفته است: و قد عرف نصبه لآل محمد صلیاللهعلیهوآلهوسلم و جهله..."