چکیده:
واصل بن عطا در مدینهء طیبه به دنیا آمد.نخست در همان شهر پیش پسران محمد حنفیه،فرزند امیر المؤمنین،علی(علیه السلام)درس خواند،بعد به بصره رفت و به جمع شاگردان حسن بصری پیوست.با حسن در مسألهء «مرتکب معصت کبیره»که در آن وقت از مسایل بسیار حاد جامعهء اسلامی بود،به مخالفت برخاست؛از مجلس درس حسن کنارهگیری کرد و معتزلی نام گرفت.او از ادیان و مذاهب عصرش بهخوبی آگاه و مناظری بسیار نیرومند و چیرهدست بود و خود عقاید و افکار خاصی داشت؛در تبیین عقاید دینی روش عقلی برگزید و برای شناساندن روش و نشر افکارش نمایندگان و مبلغانی به اطراف و اکناف فرستاد،کتب و رسالاتی تألیف کرد،که از بین رفت و آنچه اکنون از عقایدش میدانیم،از نوشتههای دیگران است.واصل مؤسس فرقهء معتزله و بنیانگذار اصول این فرقه شناخته شده است.او علاوه بر اطلاعات وسیع و عمیق دینی و کلامی و بهرهمندی از قدرت برتر مناظره و مباحثه،از ادیبان بسیار معروف زمانش بهشمار آمده است.با اینکه شکستهزبان بوده و قدرت تلفظ حرف«راء»نداشته،در اثر استعداد و قریحهء قوی و مهارت و اطلاع گسترده از لغات و ترکیبات زبان تازی با اسقاط«راء»ارتجالا فصیحترین قصاید را میسروده است،بهگونهای که مورد اعجاب و تحسین شاعران نامدار عصر واقع شده است.
خلاصه ماشینی:
"زیرا احکام تابع اسما است،او نه مؤمن کامل الایمان است و نه کافری که به حد کفر رسیده و متصف به تمام صفات کافر باشد و نه منافق است که حد نفاق بر وی صادق نیست؛بنابراین،در دنیا در منزلتی میان منزلت ایمان و کفر است اما منزلتش در آخرت چیست؟آیا میان بهشت و جهنم،یعنی در اعراف است یا پس از تعذی و کیفر دیدن مناسب با معصیتش،با مؤمنین در بهشت است،یا با کفار مخلد در آتش یا با منافقین مخلد در درک اسفل آتش است؟از مکتوبات خود او و همچنین از نوشتههای موافقان و همفکرانش دلیل و شاهدی در دست نیست،ولی طبق نوشتهء مخالفانش،او معتقد بوده است که مرتکب کبیره اگر بدون توبه از دنیا برود،مانند کافران مخلد در آتش خواهد بود،چنانکه عبد القاهر بغدادی نوشته است: «واصل و عمرو در تأبید عقاب صاحب کبیره در آتش،با قول به اینکه او موحد است،نه مشرک و کافر،با خوارج موافقند.
134 اما از آنجا که آثار واصل از بین رفته و آنچه از وی میدانیم،از نوشتههای دیگران و بیشتر از مخالفان اوست،اظهارنظر قطعی دربارهء عقیدهء وی در این مسأله سیاسی-دینی حاد که در زمان او از مسایل بسیار پیچیده و مورد اختلاف امت اسلامی بوده است،مخصوصا با توجه به آنکه قبلا دربارهء ارتباط وی با زیدیه و نظر منفی او نسبت به بنی امیه و شهادت او به امامت و خلافت امیر المؤمنین علی(علیه السلام)گفته شد، بسیار سخت است و اصولا اظهارنظر قطعی ممکن نیست."