چکیده:
تبیین هستی شناسانه نسبت حق تعالی با خلق از مهمترین مباحث مورد نظر همه
دانشمندان الهی اعم از متکلمان، حکیمان و عارفان است. این بحث از یک سو مبتنی بر
مباحث امور عامه و از سوی دیگر مقصود از آن، هستیشناسی در تفکر الهی است. به هر
حال، تفاوت در مبانی امور عامه، تأثیر به سزایی در تصویرسازی از نسبت حق با خلق
دارد. نسبت حق با خلق در تصویر کلامی به رابطه «صانع و مصنوع» و در تصویر فلسفی
مشائی به رابطه «علت و معلول» برمیگردد. این امر در فلسفه صدرایی با تحلیلی نو از
علیت چهرهای دیگر مییابد که میتوان آن را به دو تمثیل عمده «شمس و شعاع» و
«واقعیت و صورت مرآتی آن» ارجاع نمود. پس از توضیح و تطبیق این دو تصویر، همراه
با ذکر برخی مبانی و نتایج آنها، ترجیح تصویر دوم بر تصویر نخست بیان میشود.
خلاصه ماشینی:
"بیان ملاصدرا در تحلیل هویت عینالربط بودن معلول چنین است: «همه هستیهای امکانی و هستیهای ارتباطی تعلقی، اعتبارات و شوؤن وجود واجب و اشعه و پرتوهای نور قیومی الهیند که هیچگونه هویت مستقلی از خود ندارند و ملاحظه وجود مستقل برای آنها ممکن نیست زیرا تابعیت و وابستگی به علت و فقر و حاجت عین حقیقت آنهاست و چنان نیست که این هستیهای امکانی برای خود، وجودی جدای از علت داشته باشند که وابستگی و نیاز، عارض آنها شده باشد بلکه اینها در حد ذات خود محض فقر و وابستگیند» (الحکمة، 1/47، شواهد، مشاعر، همانجاها).
آنچه در عبارتهای یاد شده مورد تأکید است و تحلیل ملاصدرا را از تحلیل ابنسینا راقیتر و عالیتر میسازد، جز آن نیست که در تلقی ابنسینا همچنان برای معلول، وجودی جدای از علت را میتوان لحاظ کرد، در حالی که در اندیشه صدرایی با تأمل در هویت معلول آشکار میشود که حقیقت آن هیچگونه حیثیت مستقلی از علت ندارد و بلکه عین ربط و فقر به علت است.
ملاصدرا در مقام تحلیل، از برخی بیانات عرفا مبنی بر اینکه ممکنات، اعتباریات محض و خیالات و اوهام و از قبیل عدمیات است، تصریح میکند که برداشت برخی ناظران از این کلمات ناصحیح است و تفسیر صحیح از چنین عباراتی آنست که گفته شود ممکنات دو جهت دارند: جهتی که به سبب آن، وجود به وسیله غیر مییابند و جهتی که برحسب آن هویت وجودی آنها تعین مییابد.
اکنون باید دید که آیا میتوان تبیینی از تصویر صور مرآتی ارائه نمود که منافی با مبانی هستی شناسانه ملاصدرا در خصوص مشترک معنوی و حقیقت واحد دارای مراتب بودن وجود نباشد یا چنین تبیینی ممکن نیست."