خلاصه ماشینی:
". خوب نشناختن غرب و دستکم گرفتن خطر استعمار عامل مهم دیگری که باید در زمرۀ علل انحراف مشروطیت مطرح کرد و این عاملخود را در دو دهۀ حد فاصل بین مشروطه و رضا خان آشکارا تحمیل کرد،استعمار غربو حضور و نفوذ سلطۀ آن است.
قابل دین و دولت و اتحاد سکولارها با استبداد پهلوی از جمله مواردی که بعد از مشروطه و کنار رفتن جریانات دینی و حضور سکولارهایسیاسی و فرهنگی در ایران تا چند دهه بعد و حتی تا آخر روزگار رضا خان آشکارابه چشم میخورد،اتحادی است که بین روشنفکران سکولار با رضا خان به وجود آمد.
البته هرچند وحدت فرهنگی در جامعه به خطر افتاد و مظاهری سطحی ازغرب به کوچه و بازار رسید و به انحطاط بخشی از کشور منتهی شد،اما این همۀ ماجرانبود و این صورت مسئله به همراه ناامنی حاصل از اختلاف گروهها و دستهجات سیاسیو ضعف قاجاریه و نفوذ سیاست انگلستان بر روی هم سکولارهای داخلی را به ایننظریه رساند که ایجاد به اصطلاح تجدد و اصلاحات نه فقط با برنامههای فرهنگی که بازور و قلدری و خشونت باید توأم شود؛بویژه آنکه آنان به هیچ وجه نمیتوانستند قدرتنفوذ علما و دین را تحمل کنند.
درهرحال،سه سیاست علمای مبارز داخل ایران و علمای عتبات و تأسیس حوزۀعلمیه قم در مقابل آن سه بعد استعمار غرب و استبداد رضا خان و سکولاریزمتجددخواه،دهههای پر التهابی را در چالش،تضاد و تعارض جدی بین دین و دولتایجاد کرد و سرانجام با تفوق اندیشه و حرکت دینی بر سکولاریزم در قالب نهضتاحیاگرانه انقلاب اسلامی 22 بهمن،به نقطه اطمینان و مرحله جدیدی وارد شد."