چکیده:
آیه 238 سوره بقره، یکی از بحث برانگیزترین آیات کریم برای مفسران بوده و یافتن مصداق "صلاة وسطی" که بخشی از آیه یاد شده را ویژه خود کرده است، استدلال ها و کشاکش های بسیاری را برانگیخته است. ما در این مقاله- جدا از آنچه تاکنون، مفسران ارایه کرده و تنها به رغم انگیزه نیکوی خود، به اختلافات دامن زده اند- برای آن که راه حل نوینی جست و جو و عرضه کنیم، نخست هشت قرینه منفصله و متنوع را که فقهی، ادبی، حدیثی، تاریخی، جغرافیایی و تفسیری اند، یادآور شده، با تحلیل و جمع بندی آنها، تلاش کرده ایم نشان دهیم، مصداق "صلاة وسطی"، نماز ظهر در شش روز هفته و نماز آدینه در ظهر هر جمعه است.
خلاصه ماشینی:
"). البته،گزارش راویانی که به ثبت چند و چون نبرد خندق پرداختهاند،دربارهء تعداد نمازهایی که در روز یاد شده از دست رفت،یکسان نیست؛برخی تنها از نماز عصر نام برده و دربارهء دیگر نمازها،نفیا و اثباتا،سکوت کردهانة(نک:ابن سعد،همان 72؛مسلم بن حجاج؛قسطلانی،المواهب اللدنیه:دیار بکری،همان جاها)،هر چند ابن عربی مالکی(نک:عارضهء الاحوذی،1/291)نمیپذیرد که در نبرد خندق،چیزی جز نماز عصر از رسول خدا(ص)قضا شده باشد،بخاری نیز دو روایت مربوط به این ماجرا نقل کرده که در یکی،صحبت از فوت شدن نماز عصر از رسول خدا(ص) است،بدون نام بردن از"صلاة وسطی"(نک:همان جا،1509/ح 3886؛نیز نک: مسلم بن حجاج،همان،438،ح 209)و در دیگری،صحبت از"صلاة وسطی"است،اما نامی از نماز عصر در میان نیست(نک:همان جا،ح 3885؛نیز نک:مسلم بن حجاج همان،436،ح 203 و 437،ح 204).
نیز از همین روی است که نمیتوان سخن آن دسته از روایان و فقیهان را پذیرفت که فرمودهء رسول خدا(ص)را در ارتباط با از دست رفتن"صلاة وسطی"در نبرد خندق،با اسقاط حرف عطف"واو"و بدل گرفتن"صلاة العصر"و مبدل منه دانستن "الصلاة الوسطی"،گزارش کرده و پذیرفتهاند(قرینهء هفتم)،زیرا پیش شرط به کار بردن صنعت ابدال،وابسته بودن توضیح مبدل منه به ذکر بدلی پس از آن است،در حالی که شناخت شده بودن"صلاة وسطی"برای مسلمانان،رسول خدا(ص)و همگان را از زیر پا نهادن قاعدهء"کوتاه و گویا سخن گفتن"و دست به دامان ذکر بدل شدن،بینیاز میکرد(قرینههای دوم و پنجم).
به سبب همین وضعیت نابهنجار است که ابو حیان اندلسی(نک:همان جا)معتقد است،برای حل مشکل،تنها باید به سخن رسول خدا(ص)تکیه کرد و شوکانی (نک:فتح القدیر،همان جا)ضمن اعتراف به همین نکته،آثار مرویه از صحابه را برای چارهسازی و کارگشایی در اینباره،به هیچ میانگارد،به ویژه اگر در تعارض با حدیث رسول خدا(ص)باشند(نک:همانجا)،اما ابن عاشور ضمن تحلیلی از چگونگی اختلاف صحابه در کار تعیین مصداق"صلاة وسطی"(نک:2/469)،اقوال منقول از صحابه را نیز از ادله مورد اعتماد و کارگشا در این زمینه میداند(نک:همان،468)."