چکیده:
در فلسفة اسلامی، هر چند مباحث "وجود شناسی" جایگاه بسیار مهمی دارد و بخش اعظمی از مباحث و مسائل را به خود اختصاص داده است، ولی مباحث "معرفت شناسی" به دلایل مختلف، تفصیل چندانی نیافته است. یکی از معدود مسائلی که به تفصیل در فلسفة اسلامی از آن بحث شده است و می توان آن را ذیل بحث "معرفت شناسی" گنجانید، مسالة "وجود ذهنی" است. اما بین محققان تاریخ فلسفه، چنین مشهور است که این بحث از فخر رازی آغاز گشته، سپس از طریق خواجه نصیرالدین طوسی به فیلسوفان مکتب شیراز رسیده و در آن جا بسط و تفصیل یافته و سرانجام نزد ملاصدرا راه حل نهایی پیدا کرده است. در این مقاله نشان خواهیم داد که علی رغم این ادعا، مباحث وجود ذهنی از جمله اثبات وجود ذهنی، ماهیت وجود ذهنی، شبهات مربوط به آن و پاسخ این شبهات، همه، نزد فیلسوف بزرگ جهان اسلام، ابن سینا، مطرح شده است و وی فیلسوفانه به همة آنها پرداخته است و همة فیلسوفان بعد از او، در این مساله از وی متاثرند
خلاصه ماشینی:
"نکتهای که از عبارت شیخ روشن میشود این است که گرچه امور معدوم فاقد وجود خارجی و عینی هستند لیکن فرض تحقق آنها و صدور حکم ایجابی برایشان از نحوه دیگری از وجود برای آنها حکایت دارد که حکمایی چون فخر و خواجه و فیلسوفان مکتب شیراز از آن به وجود ذهنی تعبیر میکنند.
در خصوص واژه صورت سه سؤال پیش میآید: الف- صورت به چه معناست؟ ب- فرآیند نقش بستن یا ارتسام صورت در ذهن چگونه است؟ ج- اگر وجود ذهنی را در مقابل وجود خارجی لحاظ کنیم و بپذیریم آثار و احکام این دو متفاوت از یکدیگرند پس چگونه می توانیم بگوییم که صورت ذهنی همان ماهیت وجود خارجی را نشان میدهد؟ در پاسخ به سؤال اول میگوییم صورت از واژههای کثیرالاستعمال در فلسفه ابن سیناست به گونهای که وی در کتاب حدود یا تعریفات شش معنا برای صورت بیان میکند (ابنسینا،1358: 29-30) و به نظر میرسد برای دریافت معنای صورت توجه به مترادفات آن در عبارتهای شیخ برای ما رهگشا باشد.
پس این قول دقیقا همان چیزی است که بعدها تحت عنوان وجود ذهنی در مکتب شیراز و حکمت متعالیه مورد بحث قرار میگیرد و مرحوم حاجی سبزواری از آن، این گونه یاد میکند: للشئ غیر الکون فی الاعیان کون بنفسه لدی الاذهان در اثبات این مطلب حاجی سه دلیل از حکیمان قبل از خود بر میشمرد و آنها را در ضمن این دو بیت میآورد: للحکم ایجابا علی المعدومصرف الحقیقه الذی ماکثرا و لانتزاع الشئ ذی العموممن دون منضماته العقل یری چنان که قبلا گفتیم ما هر سه دلیل را به نحوی در آثار ابن سینا میتوانیم بیابیم."