چکیده:
نوشتار حاضر به تحقیقی دربارة تاریخ تاسیس حوزة علمیة قم نشسته است و در این راستا با استناد به منابع تاریخی، به تحلیل زمینهها و عوامل پیدایش آن پرداخته است. آنگاه وضعیت این حوزه را از نظر فرهنگی، علمی و آموزشی در دو قرن پس از تشکیل به تصویر میکشد.این تحقیق، بنیادی و از نوع توصیفی ـ تحلیلی به شیوة کتابخانهای میباشد. از اینرو برای جمعآوری اطلاعات از روش یادداشتبرداری (فیشبرداری) استفاده میشود. پس از طبقهبندی اطلاعات گردآوری شده، با استفاده از روش تحلیل محتوا به نتیجهگیری و تدوین میپردازیم.یافتههای این تحقیق نشان میدهد که حوزة علمیة قم به عنوان نهاد تعلیم و تربیت دینی در پایان سدة دوم و یا در ابتدای سدة سوم هجری، در عصر حضور امامین رضا و جواد (علیهماالسلام) شکل گرفته است. این حوزة مقدس با قدمتی به طول هزار و دویست و اندی سال، دارای پیشینهای طولانیتر از پیشینه حوزة شریف نجف است.محدثان و دانشمندان اشعری در ایجاد زمینة تشکیل و در برپایی حوزه در قم نقش اساسی داشتهاند. آنان پس از سعی در توسعه شهر و وضعیت اقتصادی آن و به دنبال استقلال سیاسی بخشیدن به شهر قم، با فراخواندن سایر اشعریان، شیعیان و سادات، و تثبیت دین اسلام و مذهب تشیع در آن، زمینههای اجتماعی و فرهنگی لازم را برای حضور و اجتماع دانشمندان و محدثان شیعی در این شهر فراهم آوردند. در چنین شرایطی محدثان و صحابی امامان معصوم (علیهمالسلام) که غالبا از خاندان اشعری هم بودند با تشکیل جلسات علمی و دینی، حوزة علمیة قم را برپا نمودند. بنابر شواهد تاریخی، میتوان از محمد بن عیسی اشعری و پسرش احمد به عنوان اولین روسای حوزة علمیة قم نام برد. حوزة قم در زمان شکلگیری خود بسیار فعال و پر رونق بوده است، بهگونهای که با قاطعیت میتوان این مرحله از حیات آن را یکی از شکوفاترین دوران آن دانست
خلاصه ماشینی:
يافتههاي اين تحقيق نشان ميدهد که حوزة علمية قم به عنوان نهاد تعليم و تربيت ديني در پايان سدة دوم و يا در ابتداي سدة سوم هجري، در عصر حضور امامين رضا و جواد (عليهماالسلام) شکل گرفته است.
آنان پس از سعي در توسعه شهر و وضعيت اقتصادي آن و به دنبال استقلال سياسي بخشيدن به شهر قم، با فراخواندن ساير اشعريان، شيعيان و سادات، و تثبيت دين اسلام و مذهب تشيع در آن، زمينههاي اجتماعي و فرهنگي لازم را براي حضور و اجتماع دانشمندان و محدثان شيعي در اين شهر فراهم آوردند.
بنابراين، به خاطر عواملي که همگي توسط اشعريان و در مدتي کمتر از يک قرن ايجاد شده بود، شهر قم به حرم اهل بيت ـ عليهمالسلام ـ و شهر امامان تبديل شد و آمادة تأسيس حوزة علميه شيعي و مرکزي علمي در جهان اسلام براي قرنها (و بلکه براي هزاران سال) در آن شد.
از اين رو، در سدة سوم و اوايل سدة چهارم، داراي سيطرة علمي مهمي در حوزة جهان تشيع بوده است، به گونهاي که حسين بن روح نوبختي، سومين نايب حضرت حجّت(عج) براي تعيين ميزان صحت احاديث کتاب التأديب، آن را نزد محدثان قم ارسال ميکند و از آنان ميخواهد که نظر خود را دربارة احاديث آن کتاب، اظهار دارند.
کتاب کافي: کليني در تأليف کتاب ارزشمند کافي به شکل چشمگيري از راويان قم استفاده کرده است، به گونهاي که تقريباً تمامي روايات آن را از مشايخ قمي خود در حوزة اين شهر و از محدثان آنجا نقل کرده است.