چکیده:
خواجه ابوالحسن علیبن حسن سیرجانی از بزرگان صوفیه قرن پنجم هجری است. وی شیخ
کرمان بوده و در آنجا داروخانه و اوقاف و مریدان بسیار داشته و مورد تکریم بزرگان
صوفیه از قبیل ابوسعیــد ابوالخیر، خواجه عبدالله انصاری و هجویری قرار گرفته است.
او که اهل سیر و سیاحت بوده در سیرجــان درگذشته و آرامگاهش تاکنون باقی و
زیــارتگاه است. کتاب بیاض و سواد خواجه علی حسن که تاکنون بــه صورت نسخ خطی مانده
است، در حقیقت طبقهبندی موضوعی اقوال مشاهیر صوفیه تا اواخر قرن چهــارم است که در
هفتاد و سه باب تنظیم شــده و بیش از سه هزار فقره از سخنان بزرگان قوم را در
بردارد. یکــی از مهمترین ابواب بیاض و ســواد «باب معرفه تاریخ مشایخ» است که در
آن هفتاد و هشت تن از مشــایخ صوفیه بر اساس منطقــه جغرافیایی محل فعالیتشان
تقسیمبندی و معرفی شدهاند.
خلاصه ماشینی:
کتاب بیاض و سواد خواجه علی حسن که تاکنون بــه صورت نسخ خطی مانده است، در حقیقت طبقهبندی موضوعی اقوال مشاهیر صوفیه تا اواخر قرن چهــارم است که در هفتاد و سه باب تنظیم شــده و بیش از سه هزار فقره از سخنان بزرگان قوم را در بردارد.
خوشبختانه کتاب گرانقدر بیاض و سواد اثر خواجه علی حسن سیرجانی منبع بسیار ارجمند و مهمی است که پس از هزار سال خمول اینک به عرصة تحقیقات تصوف وارد میشود.
از آنجا که خواجه علی حسن در قرون چهارم و پنجم یعنی اوج شکوفایی تصوف اسلامی میزیسته و به تصریح هجویری سیاح وقت بوده و سفرهای نیکو داشته به احتمال زیاد، بسیاری از مشایخ زمان خود از قبیل ابوسعید ابوالخیر، امام قشیری، علیبن عثمان هجویری، شیخ عمو، خواجه عبدالله انصاری و … را ملاقات کرده است.
خواجه علی حسن در این باب مشایخ مورد نظر را در 8 گروه تقسیم و معرفی کرده است.
در مورد اغلب مشایخ معرفی شده در این باب این نکته صادق است؛ که اگر قدمت هزار سالة کتاب و شخصیت مؤلف را به عنوان یکی از شیوخ بزرگ صوفیه که در ضمن اهل سیر و سیاحت و دیدار با مشایخ بوده و اطلاعات بسیاری را – چه بسا از منابع درجة اول – کسب کرده است نیز در نظر بگیریم، اهمیت این باب در مطالعات تاریخ تصوف به مراتب بالاتر میرود.
ذکرالاوحاد من الاوتاد در این گروه هفت تن از مشایخ صوفیه که از دید خواجه علی از سایرین برتر بودهاند معرفی شدهاند: ابوتراب نخشبی، ابویزید بسطامی، شاه بن شجاع کرمانی، علیبن سهل اصفهانی، سهلبن عبدالله تستری، ابراهیم خواص و ابوعبدالله مغربی.