چکیده:
ابن قتیبه.تاریخنگار و دانشمند مشهور قرن سوم هجری،حدود 60 کتاب در علوم و فنون مختلف اعم از علم و ادب.شعر.فقه،انواء.تفسیر و تاریخ و لوازم و آداب کاتب و غیره تألیف کرده است. تألیفات این قتیبه در زمینهء ابزار و آداب کتابت عبارتاند از:رسالة فی الخط و القلم.دیوان الکتاب.آلة الکتاب،صناعة الکتابة و ادب الکاتب که شارحان بسیاری از جمله ابن سید بطلیوسی در کتاب الاقتضاب فی شرح أدب الکتاب و موهوب بن احمد جوالیقی در شرح أدب الکاتب بر این کتاب شرح نوشتهاند. رسالهء حاضر یکی از قدیمترین متنها دربارهء ابزار کتابت است.تنها کتاب الکتاب و صفة الدواة و القلم و تصریفها تألیف عبد الله بن عبد العزیز بغدادی پیشتر از آن تدوین شده بود.این رساله درضمن نسخهء خطی جمهرة الاسلام تألیف محمد شیزری درباب دوم از کتاب نهم بر برگههای 143-145 در کتابخانهء لیدن هلند به شمارهء 287 شرقی نگهداری میشود. رسالة فی الخط و القلم را میتوان واژگان نوشتافزار،مصطلحات خط، کتابت و کاربرد آنها دانست.
خلاصه ماشینی:
"به نظر من عدم دستیابی بر این رساله دکتر عبد الله جبوری را بر آن داشت تا در تحقیق ارزشمند خویش دربارهء کتابهای ابن قتیبه-که جامعترین تحقیق در این زمینه است3-گمان برد که این رساله احتمالا باید همان کتاب تقویم الید-که فصلی از ادب الکاتب،کتاب مشهور ابن قتیبه، است-باشد؛در حالیکه با پیدا شدن و انتشار این رساله، ثابت میشود که رسالهء نام برده اثری دیگر از این قتیبه است که ربطی به کتاب تقویم الید ندارد.
ابن قتیبه گوید:گاه تیرهای مخصوص قرعه یا قمار(قداح6) را قلم گفتهاند؛چرا که آنها را میتراشند؛چنانکه در کلام خدای عزوجل آمده است: (اذ یلقون أقلامهم أیهم یکفل مریم) 7، (آنگاه که قرعه زدند،تا چه کسی از میانشان عهدهدار نگهداری مریم شود).
81 و چون نوک قلم را چنان ضخیم وفاق نزده بتراشند که لیقه به کار آن نیاید گویند؛قلم«مذنب»است،و نیز گویند:«قد ذنبت القلم تذنیبا»:(قلم را دمدار کردم)،چرا که قلم مفعول به است، و این با«بسرة مذنبه»(خرمایی که از سمت دم در حال رسیدن است)فرق دارد؛چرا که در اینجا«تذنیب»(-عمل رسیدن از جانب دم)از خرما سرزده و فعل هم بدان اسناد داده شده است.
این بیت سرودهء ابو النجم عجلی است(دیوان،ص 131)،نیز دربارهء شرح و تفسیر آن نک:دیوان،ص 052،بیت در دیوان عجلی چنین ضبط شده است: ضخم القذال حسن المخط کانه قط علی مقط ابو النجم فضل بن قدامهء عجلی از ارجوزه سرایان بزرگ عصر اموی در سواد کوفه منزل داشت.
این قصیده در کتاب الکتاب و صفة الدواة و القلم،ص 84،بیذکر نام شاعر آمده است."