چکیده:
تاتی خلخال از گویشهای ایرانی شمالی غربی است که هماکنون در دوبخش شاهرود و خورش رستم از توابع شهرستان خلخال رایج است.از آنجاکه این گویش،گونهها و لهجههای متنوعی دارد،در این جستار از بخش خورش رستم،گونهء کجلی،و از بخش شاهرود،گونههای لردی،کرینی،دروی،کهلی و گیلوانی انتخاب گردیده و از نظر ویژگیهای ارگتیو باهم مقایسه شدهاند. در این مقاله،ابتدا حالتهای فاعلی و غیرفاعلی اسمها و ضمایر توصیف شدهاند،سپس جایگاه ناپایدار ضمایر متصل غیرفاعلی(وندهای ضمیری)در ساختمان جملاتی که ویژگی ارگتیو دارند با امثال متعدد نشان داده شده است،و در نهایت ساخت ارگتیو از جهات مختلف در قالب شش شکل مورد توصیف قرار گرفته است. تاتی خلخال از برخی گویشهای ارگتیودار به خاطر تبعیت فعل از مفعول معنایی در شمار و شخص،به ویژه،جنس دستوری متمایز است.در این گویش علاوه بر فعلهای ماضی متعدی، شواهدی وجود دارد که برخی از فعلهای لازم نیز متأثر از ساخت ارگتیو شدهاند.
خلاصه ماشینی:
"در این مقاله،ابتدا حالتهای فاعلی و غیرفاعلی اسمها و ضمایر توصیف شدهاند،سپس جایگاه ناپایدار ضمایر متصل غیرفاعلی(وندهای ضمیری)در ساختمان جملاتی که ویژگی ارگتیو دارند با امثال متعدد نشان داده شده است،و در نهایت ساخت ارگتیو از جهات مختلف در قالب شش شکل مورد توصیف قرار گرفته است.
از آنجا که تاتی خلخال گونههای و لهجههای متنوعی دارد،در این جستار از بخش شاهرود،پنجگونه،و از بخش خورش رستم،یکگونه را به ملاحظات زیر انتخاب کردهایم:گونههای لردی و کرینی به دلیل داشتن ویژگی جنس و شمار در ارگتیو،گونهء کهلی به خاطر برخی ممیزات،از جمله عدم تمایز ضمیر منفصل /az/ در حالتهای فاعلی و غیرفاعلی،گونههای دروی و گیلوانی به علت تشخص و نمایندگی آنها از چند روستای اطراف،و گونهء کجلی هم به خاطر عدم ارتباط زبانی گویشوران آنجا با منطقهء شاهرود مورد توجه بودهاند.
در مثالهای مذکور zeynab(???) که فاعل منطقی است،حالت غیرفاعلی دارد ولی ضمیر ama/a?ma?/ame مفعول است در شکل فاعلی.
اما در مثال آخر(گونهء کهلی)به جای شکل غیرفاعلی ضمیر شخصی )(man ،از شکل فاعلی آن (az) در جایگاه عامل استفاده شده است.
این نکته قابل ذکر است که در تاتی هیچگاه از ضمیر فاعلی /az/ در ساخت ارگتیو استفاده نمیشود،بلکه به جای آن ضمیر غیرفاعلی /man/ مثل گویش تالشی،نقش دوگانهء فاعلی و غیرفاعلی دارد و این ویژگی در تمام گونههای تاتی دیده میشود: من او را دیدم.
نوع کامل ارگتیو که در آن فعل،از نظر شمار(مفرد و جمع)، جنس(مذکر و مؤنث)،و شخص(صیغههای ششگانه)با مفعول(فاعل دستوری)مطابقت میکند،در گونههای لردی و کرینی قابل رؤیت است."