چکیده:
اصل صداقت از دیدگاه آموزه های دینی جایگاهی بس فرازمند داشته از بسیاری از ارزش های دیگر اهمیت فزون تری دارد. عدم تبیین جایگاه آن در کنار برداشت های نااستوار از موارد مجاز کذب، از جمله علل کم توجهی به این اصل در جامعه و موجه پنداشتن بسیاری از دروغ گویی ها می گردد. در این نوشتار ابتدا به تبیین اصل صداقت و اهمیت آن پرداخته شده و آن گاه با ارائه معیار صدق و کذب و تحلیل آیات و روایات مربوطه، موارد جواز کذب از نظر حکم و عدم تحقق کذب از نظر موضوع بررسی گردیده و پاره ای برداشت های نادرست به نقد کشیده شده است.
خلاصه ماشینی:
"نیز از پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله نقل شده که فرمود:«منافق را سه نشانه است: زمانی که لب به سخن گشاید دروغ گوید،و زمانی که وعده دهد وفا نکند،و هنگامی که به او اعتقاد شود خیانت ورزد»(صدوق،من لا یحضره الفقیه،1404:361/4).
از جمله روایاتی که میتوان جواز کذب را برای پیشگیری از زیان رسیدن به دیگران،از آن برداشت کرد،روایت ذیل است:امام صادق علیه السلام فرمود: هر مسلمانی که دربارۀ مسلمانی از او پرسید شود و او سخنی راست بگوید و با این کار،زیانی بر آن مسلمان وارد سازد،از دروغگویان نوشته میشود،و هرکس دربارۀ مسلمانی از او سؤال شود و او دروغ گفته با این کار،سودی به آن مسلمان رساند،نزد خداوند از راستگویان نوشته شود(مفید،بیتا:224؛مجلسی،1403: 11/68).
از جمله روایات یادشده، حدیث ذیل است:امام رضا علیه السلام فرمود: گاه شخصی نسبت به برادرش راست میگوید،در نتیجه از راستگویی او مشقتی به برادرش میرسد و ازاینروی،نزد خدا دروغگو میباشد،و گاه شخصی نسبت به برادرش دروغ میگوید به این هدف که به او سود رساند،در نتیجه نزد خداوند راستگو میباشد(حر عاملی،بیتا:580/8).
دروغ گفتن به شوخی،و مزاح با دروغ آیا دروغ گفتن از سر مزاح نیز حرام است و اصولا آیا گفتن مطالب خلاف واقع به شوخی و مزاح،کذب محسوب میشود؟ممکن است از برخی روایات چنین مطلبی استنباط شود،از جمله سخن منقول از پیامبر صلی الله علیه و اله«وای بر کسی که سخن به دروغ میگوید تا با آن مردم را بخنداند،وای بر او،وای بر او،وای بر او»(طوسی،1414: 537؛حر عاملی،بیتا:577/8)و امیر مؤمنان علیه السلام فرمود:«بنده مزۀ ایمان را نمیچشد مگر آنچه دروغ را به شوخی و جدی ترک نماید»(کلینی،1367:340/2)."