چکیده:
انسان به عنوان اشرف مخلوقات و موجود اندیشمند و مبتکر، آن گاه که پا به عرصه وجود
نهاد، درصدد دست یافتن ابزاری برآمد تا بدان طریق بتواند با برنامه ریزی های صحیح و
دقیق، حداکثر بهره مندی را از زمان برای غلبه بر موانع و مشکلات موجود در پیش گیرد
و موجبات لازم را برای استمرار حیات خویش بیش از پیش فراهم سازد.
در این راستا این موجود متفکر، با تدبر در آسمان ها و زمین و چگونگی استقرار
سیارات و ستارگان و حرکت هماهنگ آن ها و قوانین حاکم بر این امور، به نوآوری جدیدی
دست زد که بعدها به تقویم و گاه شماری شهرت یافت، لکن این ابزار سنجش و تقسیم زمان،
در برخورد با فرهنگ ها و نیازهای اجتماعی در زمان ها و مکان های گوناگون در سطح
جهان، صورت های متفاوتی را پذیرفت و به تبع آن، نام های مختلفی به خود گرفت که یکی
از آن ها تقویم دوازده حیوانی است. خود این گاه شماری نیز با عناوینی همچون تقویم
های مغولی، خطایی، او یغوری، قیچاقی و ترکی، در برخی از مقاطع تاریخی، بهویژه دوره
سلطه مغولان و عصر صفوی و حتی به طور نسبی تا سال 1304ق . در میان ساکنان بخش هایی
از جهان، از جمله چین، ترکستان شرقی و ایران به کار گرفته شد.
براین اساس، مقاله حاضر در صدد آن است که به سبب کاربرد نسبی آن در برخی از آثار
مکتوب تاریخی به پاره ای از موضوعات درباره این گاه شماری، همچون منشأ پیدایش، دلیل
نام گذاری، فلسفه نام سال ها و میزان و چگونگی به کارگیری آن در نوشته های تاریخی
بپردازد.
خلاصه ماشینی:
"موش و بقر و پلنگ و خرگوش شمار *** زین چار چو بگذری نهنگ آیدو مار آن گاه به اسب و گوسفند است حساب *** حمدونه و مرغ و سگ و خوک آخر کار فراهی هم چنین در جای دیگر از اثر یاد شده خود صورت ترکی این اسامی را که در گاه شماری دوازده حیوانی بدان شکل نمود پیدا می کنند، آورده است: سیچقان و اود و پارس و توشقان ولوی پس *** ئیلان و یونت و قوی است نام های سال پیچی و سپس تخاقوی و ایت است بعد از آن *** تنگوز دان تو ای پسر صاحب کمال17 باید گفت که با توجه به کاربرد گاه شماری دوازده حیوانی در برخی از مقاطع تاریخی در میان ساکنان مناطقی از چین، ترکستان شرقی و نیز ایران، اسامی سال ها در این گاه شماری تحت تأثیر زبان، فرهنگ و سایر مسائل اجتماعی و اقتصادی ملل مختلف قرار گرفته ونام های مخصوص سال ها، و به تبع آن، گاه شماری ها هم با وجود مشترکات فراوان و نبود تفاوت های اساسی بین آن ها در نزد اقوام ساکن در مناطق مختلف جغرافیایی، عناوین متفاوتی همچون چینی، اویغوری، مغولی و خطایی به خود گرفته اند.
برهمین اساس، برخی از پادشاهان و حکمرانان دوره های اسلامی و نیز بعضی از تاریخ نگاران و نویسندگان مسلمان، لااقل از دوره غزنویان، با در نظر گرفتن فلسفه خاص برای هر یک از سال های دوازده حیوانی، که گزارش نسبتا کامل آن را محمود کاشغری در قرن پنجم هجری ـ قمری در اثر معروف خود بنام «دیوان لغات الترک» آورده است; در تشکیلات اداری و آثار مکتوب تاریخی، این گاهشماری را به کار گرفته اند."