Abstract:
در مطالعۀ شهرسازی دوره فاطمیان با وجود آنکه اغلب قاهره در کانون توجه قرار میگیرد، اما دورۀ حضور مستقیم آنها در مغرب را میتوان یکی از ادوار مهم شهرسازی تاریخ مغرب اسلامی و نیز دوره فاطمیان به شمار آورد که طی آن دو شهر مهدیه و منصوریه (صبرة المنصوریة) بنا نهاده شد. در این پژوهش با در پیش گرفتن روش مطالعۀ تاریخی شهرهای اسلامی (با اتکا بر ابعاد، زمان و موقعیت جغرافیایی)، شهرهای فاطمی مغرب یعنی مهدیه و منصوریه مورد بررسی قرار گرفتهاند. بنا بر یافتههای این پژوهش، شهر مهدیه (نخستین شهر فاطمی مغرب) در موقعیتی حساس و خطیر از نظر تاریخی برای فاطمیان بنا نهاده شد که به نوعی واکنشی با ماهیت تمدنی در قبال مخاطرات امنیتی پیش روی فاطمیان بود. مهدیه افزون بر اینکه برای مقطعی کوتاه به کانون تحولات سیاسی افریقیه تبدیل شد، به سبب موقعیت خاص جغرافیایی آن، در اوایل قرن چهارم قمری به پایگاهی مهم تبدیل شد که از طریق آن فاطمیان بر بحر متوسط (دریای مدیترانه) تسلط یافتند. همچنین شهر منصوریه -که از نظر طرح اولیه و مدوّر بودن شبیه بغداد ارزیابی میشد و الگوی فاطمیان در بنای شهره قاهره نیز بود- به سبب موقعیت مناسب جغرافیایی (مکانیابی) آن، در سه دهۀ پایانی حضور فاطمیان در افریقیه، به کانونی مهم برای فعالیتهای اقتصادی و تحولات فرهنگی منطقه تبدیل شد.
Although in the study of urban planning of the Fatimid period, focuses on Cairo, the period of their direct presence in the Maghreb can be considered as one of the most important periods of urban planning in the history of the Islamic Maghreb, as well as the Fatimid period, during which the two cities of Mahdiyya and Mansuriyya (Sabrah al-Mansuriya) were established. In this research, considering the method of historical study of Islamic cities, the Fatimid cities of the Maghreb, namely Mahdiyya and Mansuriyya, have been investigated. According to the findings of this research, the city of Mahdiyya, the first Fatimid city in the Maghrib, was built in a historically sensitive and dangerous situation for the Fatimid, which was a kind of civilizational reaction to the security risks facing the Fatimid. In addition to being the center of political developments in Ifrikiya for a short period of time, Mahdiyya became an important base due to its special geographical location in the early 4th century AH, through which the Fatimid’s' control over the Mediterranean Sea was realized. Also, the city of Mansuriyya, which was considered to be similar to Baghdad in terms of its basic design and circularity, and was also the model of the Fatimid in the construction of the city of Cairo, became an important center for economic activities in the last three decades of the Fatimid’s' presence in Ifrikiya and the cultural developments of the region due to its convenient geographical location.
Machine summary:
همچنین شهر منصوریه -کـه از نظر طرح اولیه و مدوّ ر بودن شبیه بغداد ارزیابی مـی شـد و الگـوی فاطمیـان در بنـای شهره قاهره نیز بود- به سبب موقعیت مناسب جغرافیایی (مکان یابی ) آن ، در سـه دهـة پایانی حضور فاطمیان در افریقیـه ، بـه کـانونی مهـم بـرای فعالیـت هـای اقتـصادی و تحولات فرهنگی منطقه تبدیل شد.
با این اوصاف ، در مطالعات تاریخی و تمـدنی افریقیـه و مغـرب و نیـز ارزیابی ها از کارنامة تمدنی فاطمیان ، بنا و توسعه شهرهای فاطمی افریقیه به شکلی که مبـین و ترسیم کنندة تکاپوها و تحولات تمدنی این سرزمین در قرن چهارم هجـری باشـد، چنـدان کـه باید مورد توجه قرار نگرفته است و اغلب تاریخ این مقطع از عصر فاطمیان با تکیه بر وقایع و کشمکش های سیاسی ، نظامی و مذهبی ترسیم می شود؛ درحالی کـه بایـد بـا تأکیـد گفتـه شـود کارنامة این سلسله در حوزة شهرسازی ، به مثابه شاخصی مهم در تکاپوهـای تمـدنی ، در دوره مغرب نیز به اندازة دورة مصر آن حائز اهمیت است .
نکتة جالب توجه تاریخی دیگر دربارة شهر در دوره اسلامی این است که شهر، شهرسازی و شهرنشینی ، در ادوار بعد تا بدان حد برای مسلمانان اهمیت پیدا کرد که موضـوع تـأملات و نظریه پردازی های برخی فیلـسوفان ماننـد فـارابی قـرار گرفـت و دانـشورانی چـون ابوعبـدالله محمدبن احمد مقدسی (متوفای بعد از ٣٨١ق ) و ابوریحان بیرونی (متوفای بعـد از ٤٤٢ق ) در آثار خود به ابعاد مختلف آن توجه نشان داده اند (کونئو، ١٣٨٤: ٥٥-٥٧).
کتاب المناظرات ، چاپ شده به مشخصات : The Advent of the Fatimids: A Contemporary Shi‘I Witness[Ibn al- Haytham's Kitdbal- Mundzarat], edited and translated by Wilferd Madelung and Paul E.