خلاصة:
برای کسی که می خواهد نیابت حج و یا عمرة دیگری را (چه به صورت تبرّعی و چه استیجاری) بر عهده گیرد، شرایطی بیان شده که برخی از فقهای شیعه بر آنها اتفاق کرده و برخی دیگر اختلاف دارند. این شرایط، آن گونه که برخی از فقها (کاشف الغطاء، اول، 1422ق. ج4، ص489) فرمودهاند، از جهتی بر دو قسم است:اول؛ شرایطی که صحت عمل متوقف بر آنها است؛ مانند عقل حین عمل، تمییز کودکان، اسلام، ایمان، عدم اشتغال ذمّة نایب به واجب مضیق، اذن مولی به عبد، اذن شوهر به زن و اذن ولی به ممیز. دوم؛ شرایطی که مجزی بودن عمل متوقف بر آنها است، اگرچه خود عمل صحیح باشد؛ مانند بلوغ کودکان و عدالت نایب (در جایی که استیجار شخص برای فراغ ذمّة منوب عنه باشد).این مقاله بهخاطر گستردگی مباحث فقهای شیعه و ادلة آنان در خصوص شرایط نایب، در چند شماره تقدیم خوانندگان محترم می گردد: در بخش نخست (که در* عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی شمارة 91 ملاحظه کردید) چهار شرط نایب؛ یعنی بلوغ، عقل، اسلام و ایمان مورد بررسی قرار گرفت و در این شماره، سه شرط دیگر؛ یعنی بر عهده نداشتن حج واجب دیگر، آگاهی به اعمال و احکام حج و عدم معذوریت نایب و در شمارة بعد، مسئلة صرورت نایب مورد بررسی فقهی قرار می گیرد.
ملخص الجهاز:
مقام دوم: در بارة اجرت نايب به اين معنا، اگر شخصي با اينکه حج واجب مضيق (و از نظر زمان، محدود) بر ذمه داشته باشد، با اين حال نيابت ديگري را بپذيرد و آن را انجام دهد، آيا مستحق اجرت وحق العمل خويش ميباشد يا نه؟ در اين مورد نيز ميان فقهاي شيعه اتفاق نظر نيست و سه نظريه از آنان نقل شده است: 1.
به نظر ميرسد گفتار سوم مقرون به صحت باشد؛ زيرا در اين فرض، عقد اجاره فاقد شرط صحت است؛ يعني با بر عهده داشتن حج واجب، نميتواند حج ديگري را بپذيرد و اجير او شود، و اگر اجير شود، حجش باطل بوده و از بابت آن چيزي به اجير پرداخت نميشود ولي چون عمل نايب با درخواست و رضايت موجر انجام شده و اجير نيز به درخواست ويعمل کرده، استحقاق اجرة المثل را خواهد داشت؛ همانگونه که آيت الله خويي بيان کردند.
اما دليل تفصيل دوم اين است که برخي از اعمال حج، نيابت پذير نيست، حتي اگر براي خود مکلف هم واقع شود، نميتواند استنابه کند و لاجرم حج وي باطل ميشود؛ مثلا اگر معذور از محرم شدن باشد و يا نتواند وقوفين (حتي اضطراري) را درک کند، حجش باطل است و نايب نيز که قائم مقام منوب عنه است، بيترديد همين حکم را خواهد داشت.