خلاصة:
یکی از شاخه های مطالعاتی مهم در حوزه ی شاهنامه پژوهی، بررسی آن دسته از منظومه های حماسی است که بر وزن شاهنامه سروده شده و سرایندگان آنها بر آن بوده اند تا داستان هایی را به پیروی از زبان و شیوه ی بیان فردوسی به نظم درآورند. برخی از این منظومه ها مانند بهمن نامه، کوش نامه و فرامرزنامه دارای روایاتی کهن بوده اند و برخی دیگر مانند رستم نامه و خاوران نامه حاصل قوه ی تخیل و داستان پردازی سرایندگان آنها هستند و ریشه ی روایتی کهنی ندارند. منظومه ی خورشیدنامه اثر نیری شیرازی نمونه ی دیگری از این داستان پردازی های حماسی است که به پیروی از شاهنامه ی فردوسی سروده شده است. این منظومه ی حماسی که از میراث ادب فارسی در شبه قاره ی هند است، تاکنون مورد توجه شاهنامه پژوهان قرار نگرفته است و این نوشتار به معرفی و بررسی ویژگی های زبانی و ادبی آن خواهد پرداخت.
ملخص الجهاز:
"شاعر خود پیش از آغاز گفتار بر تخت نشستن خورشید شاه به بزم نوروزی می گوید: کنــــون آرم آن داســــتان کهــــن بســـی جـــادویی آورم در ســـخن (همان جا، بیت ۹۵۵) سـخن را بـر آن پایـه دادم نشسـت کــه ز اندیشــۀ هــر فرومایــه رســت اگـــر چنـــد پاینـــده نبـــود تـــنم چــــو بنیــــاد پاینــــدگی بفکــــنم از ایــــن پارســــی گفت مینــــونژاد کــه مینوســت پاینــدگی را نهــاد بـــــر دانـــــش آرای مـــــردان راد همــی نیــری زنــده باشــد بــه داد (همان جا، بیت ۹۵۷-۹۵۹) بر اساس گفتۀ نیری در ابیات بالا، این داستان مأخذ یا مآخذی کهن داشته است ، اما به آن اشاره نشـده اسـت ؛ از ایـن رو تـا نسـخه ای کامـل از ایـن منظومـه بـه دسـت نیایـد، نمی توان در مورد مآخذ آن اطلاعات دقیقی به دست داد.
نیری در وصف زیبارویان مجلس بزم خورشید شاه می گوید: ربودنـــد دربیـــژه هـــوش پـــری بــه دل هــا گرفتنــد یغمــا گـــری (برگ ۱۰۴آ، بیت ۹۶۲) نگارنده با بررسی فرهنگ ها به چنین واژه ای دست نیافت ، اما چنان که کاتب نسخه در زیر کلمه نوشته ، گویا این واژه به معنی رقص است (نک : شاملو، برگ ۱۰۴ آ).
از این منظومۀ حماسی تنها ۱۰۱۳ بیت در دسـت اسـت و چـون مـتن کامـل اثـر را در اختیار نداریم ، نمی توانیم نقد دقیقی از این منظومه به دست دهیم ، اما اگر بخواهیم ایـن منظومه را با توجه به قابلیت های شعر فارسی در دورٔە بازگشت ادبـی و حتـی در قیـاس بـا منظومه هایی چون شاهنامۀ نادری که با مشکل ساختار زبـانی مواجـه هسـتند، بسـنجیم باید بگوییم که نیری در کار خود تا اندازٔە زیـادی موفـق بـوده اسـت ."