خلاصة:
متون تاریخی و ادبی از لحظۀ گردآوری دستنویسها تا انتشار اثر مراحل گوناگونی را پشت سر میگذارند. در این فرایند، مهمترین و تأثیرگذارترین مرحله تصحیح متن است. در تصحیح، نخست دستنویس یا دستنویسهای متن موردنظر ارزیابی میشود. این ارزیابی پایۀ اصلی فن تصحیح متن است و به میزانی که با روشهای علمی و دقتنظر بیشتری توأم باشد، متن تصحیحشدۀ دقیقتر و اصیلتری عرضه خواهد شد. در این نوشته معیارهای سنجش اعتبار دستنویسهای فارسی بهاعتبارِ کاتبان، مؤیّدان، زمان کتابت، تبار، و سبک دستنویسها به پنج دستۀ کلی تقسیم و هریک از این معیارها بازشناسی و سپس نقد و بررسی شده است. در پایان مشخص شده که هیچیک از این معیارها بهتنهایی نمیتواند معیار سنجش قرار گیرد و بهترین روش برای سنجش اعتبار دستنویسها استفادۀ تلفیقی از دو یا چند معیار براساس کمیت و کیفیت دستنویسهاست.
Historical and literary texts، pass various stages from the moment of collecting manuscripts to publishing. In this process، the most important and influential step is textual criticism. In this criticism، first، the concerning manuscript or manuscripts are evaluated. This evaluation is the basic foundation of textual criticism and to what extent this takes place scientific methods and more accuracy، the result will be presented more accurately and primarily. In this article، the criteria for evaluation the reliability of Persian manuscripts have been recognized and according to scribes، corroborants، date of calligraphy، Genealogy، and Stylistics have been divided to five main groups، and each one of these criteria has been studied، recognized، and reviewed. After reviewing the criteria، it has been shown that none of these criteria can be the only criterion for evaluation the reliability، and the best way for evaluating the manuscripts is using a combination of two or more criteria based on the quantity and quality of manuscripts.
ملخص الجهاز:
در این نوشته معیارهای سنجش اعتبار دستنویسهای فارسی بهاعتبار کاتبان، مؤیدان، زمان کتابت، تبار، و سبک دستنویسها به پنج دستۀ کلی تقسیم و هریک از این معیارها بازشناسی و سپس نقد و بررسی شده است.
در این نوشتار میکوشیم معیارهایی را که در تصحیحات سنتی و جدید برای سنجش اعتبار دستنویسهای فارسی یک اثر بهکار گرفته شده است دستهبندی کنیم و به بررسی و نقد آنها بپردازیم.
2. معیارهای سنجش دستنویسها دستنویسهای گوناگون یک اثر درجۀ اعتبار یکسانی ندارند؛ زیرا هریک در شرایط زمانی و مکانی گوناگونی کتابت شده و میزان دقت کاتبان آنها همسان نیست.
وی در بیان علت استفاده از این معیار دو دلیل ذکر میکند: نخست آنکه دستنویسهای همعصر یا نزدیک به دورۀ مؤلف بهواسطۀ «قرب عهد» ازلحاظ زبان دچار تغییر و تحولات زیادی نشده و «از تغییرات و تبدیلات بیشماری که بعدها در طی قرون لاحقه در نسخ متأخره بهواسطۀ تصرفات گوناگون نساخ و قراء روی داده مصون است» (حافظ، 1362: «کو» ـ «کز»)؛ دوم آنکه نسخ همعصر یا نزدیک به دورۀ مؤلف از الحاقاتی که در دستنویسهای متأخرتر راه یافته خالی است (همان: «کح»؛ نیز بنگرید به: بهار، 1310: 136؛ مینوی، 1339: 16).
در اعتبارسنجی دستنویسها برمبنای معیارهای تأییدی توجه به چند نکته ضروری است: الف) میزان اعتبار این معیارها ارتباط مستقیمی با شخص یا اشخاصی دارد که دستنویس در حضور آنها سماع یا قرائت شده است.
یکی از معیارهایی که مصححان سنتی در تصحیح آثار و سنجش اعتبار دستنویسها بدان توجه ویژهای داشتهاند معیارهای سبکی بوده است.