خلاصة:
معمول است که هر گاه درباره ارتباط دو شاخه علمی ادبیات و حقوق بحث میشود، تنها از تاثیر و کاربرد ادبیات و قواعد دستوری یا نگارشی آن در زمینه قانون نگاری، افزایش کیفیت ادبی آرای دادگاهها و سایر نوشته های حقوقی سخن به میان آید. لیکن روی دیگر این ارتباط یعنی نقشی که حقوق هر ملت در فرهنگ و هنر و ادبیات آن دارد، کمتر مورد توجه بوده است. در ادب پربار فارسی شاعران و نویسندگان نامداری هستند که اصطلاحات و مسائل متعدد حقوقی را با تمام نکته ها و ظرایف خود، چنان عالمانه و هنرمندانه تشریح و بیان کرده اند که زبان حقوقی معاصر از تقلید آن عاجز است. با توجه به اینکه شاعران زیادی دارای این ویژگی هستند و مفاهیم و اصطلاحات حقوقی متعددی در آثارشان مشاهده میشود، امکان بررسی همه آنها در این نوشتار میسر نیست. بنابراین تصمیم گرفته شد در این تحقیق تنها اشعار یکی از شاعران ادب فارسی یعنی سعدی شیرازی به صورت استقرایی و از طریق ذکر شواهد، از این منظر بررسی گردد. حاصل این جستجو ما را به این امر رهنمون گردید که جلوه های حقوقی در آثار سعدی به علل گوناگونی از جمله تحصیلات فقهی وی در نظامیه بغداد نمود زیادی دارد. بدین صورت که او علاوه بر سخن گفتن از مسائل حقوقی متداول و جاری در جامعه مانند ارث، معامله، ازدواج و امثالهم، از مسائل خاص حقوقی که غالبا تنها علمای حقوق با آن سر و کار دارند، نیز یاد میکند و جالبتر آن که در هر مورد هم از اصطلاحات خاص علم حقوق استفاده میکند.
ملخص الجهاز:
در خصوص دو نوع اخیر باید گفت علی رغم اینکه در وهله اول ، به علت تماس نوشته های حقوقی از جمله قانون و حکم دادگاه با حق و سرنوشت انسانها، توانایی ادبی بازیگران و فعالان عرصه حقوق ( و به عبارت دیگر آنچه حقوق به منزله ادبیات نامیده شد ) مهمتر مینماید؛ لکن با توجه به اینکه در این عرصه پژوهشهای فراوانی صورت گرفته است ١ و بر عکس آن ، در زمینه «حقوق در ادبیات » کار چندانی انجام نشده است ٢، ضرورت اختصاص موضوع این نوشتار به همین جنبه از ارتباط حقوق و ادبیات ، یعنی حقوق در ادبیات ، آشکارتر خواهد شد.
این مفهوم حقوقی به مقدار زیادی موردتوجه شاعران بوده و در ادامه تنها برخی از زیباترین کاربردهای آن به عنوان مثال ذکر میشود: «مــردکــی صــــافــی از غــرض بــایــد تــا گــواهــی ازو درســـــت آیــد» (کلیات سعدی، خبیثات : ص ٨٩٣ ) « قـاضــی شـــهـر عــاشـــقــان بــایــد کـه بـه یـک شــاهـد اختصـــار نمـایـد » ( همان ، غزل ٢٣٧: ص ٤٢٠ ) ایهام زیبایی را که سعدی در لفظ شاهد به معنی زیبا رو و شاهد به معنی شهادت دهنده و گواه به وجود آورده است ، در کنار توجه به این مطلب که برای اثبات یک موضوع نیاز به شهادت دو مرد عادل میباشد؛ در ذهن مخاطب رفت و آمدی شیرین را تداعی میکند که در آثار کمتر شاعری میتوان نظیرش را یافت .