خلاصة:
بررسی مکتوبات اسنادی بویژه در مورد مبحث مهمی چون نفت، میتواند به شناخت بیشتر مسایل و رویدادهای تاریخی کمک شایانی نماید. نوشتار حاضر به بررسی تحلیلی و اسنادی تاریخ نفت ایران در ابتدای سده بیستم میلادی میپردازد و نشان میدهد که تاریخ نفت ایران تحت تاثیر چه عوامل داخلی و خارجی قرار گرفته و عوامل تاثیرگذار بر روند تاریخ نفت ایران چه بوده است. این کتاب همچنین نشان دهنده گوشه هایی از تاریخ اجتماعی و سیاسی مناطق نفت خیز و چگونگی انعقاد قرارداد دارسی، کشف نفت در مسجد سلیمان، تاسیس پالایشگاه آبادان، تاثیر دولت انگلیس بر نفت ایران، نقش گمرکات در تاریخ نفت ایران و در مجموع شکل گیری و توسعه شرکت نفت ایران و انگلیس است. اسناد داخلی و خارجی استفاده شده در این اثر برای بیان یک موضوع در بسیاری از موارد مطابقت داده شده و مباحث از خلال این اسناد استخراج گردیده است. این نوشتار به خوبی نشان میدهد که تاریخ نفت ایران چه فراز و فرودی را در ابتدای سده بیستم پشت سر گذاشته است.
این مقاله با مقایسه کتاب حاضر با کتابهای نویسندگان دیگری همچون ادرین هامیلتون، محمدعلی موحد، شاهرخ وزیری و الول ساتن که در راستای همین موضوع تالیف شده اند، به بررسی و نقد مباحث مطرح در این کتاب، با دیگر تالیفات مشابه پرداخته و نقاط قوت و ضعف آن را مورد واکاوی قرار داده است.
ملخص الجهاز:
این پژوهش با روش تحقیق توصیفی و تحلیلی و استفاده از منابع دست اول تاریخی، چگونگی و چرایی شکلگیری و توسعه دانشجوی دوره دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشگاه آزاد اسلامی خوی شرکت نفت ایران و انگلیس را مورد بررسی قرار داده و نشان میدهد که چگونه و چرا یک قرارداد نفتی منجر به تشکیل شرکتی بزرگ به نام شرکت نفت ایران و انگلیس گردید و عملکرد این شرکت در بستر تاریخ، چه بوده است.
این فصل که شامل دو گفتار است، در ابتدا عملکرد نفت جنوب ایران در دوره مشروطه و نقش مجلس بر این عملکرد را واکاوی میکند و سپس انعکاس قرارداد دارسی و شکلگیری شرکت نفت ایران و انگلیس را از مجلس پنجم شورای ملی به بعد مورد بررسی قرار میدهد.
در این کتاب به موضوعات مهمی چون اوضاع گمرکات، کشتیرانی، سیاست انگلستان در قبال نفت ایران، چگونگی شکلگیری تأسیسات اولیه نفتی، کمیسر و نقش آن در معادن نفت جنوب ایران، احداث شهرهای نفتی چون مسجد سلیمان و آبادان، شکلگیری پالایشگاه آبادان، واکنش روسیه به شکلگیری و توسعه شرکت نفت ایران و انگلیس، آغاز مناسبات شیخ خزعل با انگلیسیها درباره نفت جنوب ایران با استفاده از اسناد و منابع فارسی و لاتین پرداخته شده است که در نوع خود جالب توجه است و در کتابهای تألیفی گذشته به این صراحت و طبقهبندی به این موضوعات کمتر پرداخته شده است.
مبحث مربوط به اختلافات مرزی ایران و ترکیه بر سر مناطق نفتخیز و آوردن این مطالب با استفاده از اسناد دست اول تاریخی از مباحث کمتر گفته شده درباره تاریخ نفت ایران است که در این کتاب به خوبی تشریح شده و مشخص گردیده است که نخستین اکتشافات نفتی که در چاه سرخ و خانقین توسط گروه دارسی صورت گرفت، اکنون در قلمرو عراق قرار دارد و در آن زمان متعلق به ایران بوده است.