خلاصة:
فتح سلمیه در راستای فتوحات شام در دوران عمر بن خطاب صورت گرفت و این شهر یکی از توابع حمص بوده است. با وجود این، ساکنان این شهر تا دوره عباسی همواره بر دین مسیحیت بوده اند، لذا میتوان گفت که آغاز تاریخ اسلامی شهر سلمیه در دوره عباسیان بوده است. در این زمینه گزارش های مختلفی در منابع تاریخی و جغرافیایی کهن مانند تاریخ یعقوبی، تاریخ طبری و الاغانی اصفهانی ثبت شده است که اغلب کوتاه و بدون تفصیل است. در این میان، گزارش کتاب استتارالامام به عنوان یک منبع تاریخ نگارانهاسماعیلی و معجمالبلدان یاقوت حموی راجع به تاریخ پیدایش شهر سلمیه حائز اهمیّت است. در این مقاله تلاش میشود با بررسی تطبیقی گزارش استتارالامام با معجمالبلدان به بازسازی تاریخ پیدایش این شهر پرداخته شود. نتایج این پژوهش ضمن ردّ مدعای هر دو منبع فوقالذکر، از طریق تطبیق انتقادی گزارشهای این دو منبع با یکدیگر و نیز گزارشهای دیگر منابع معاصر و متاخر، و همچنین با کاربست روشی تبارشناسانه ظهور سلمیه را بهعنوان یک شهر اسلامی به دست عبدالله بن صالح بن علی در دهة 150 هجری قمری و مصادف با دوران خلافت منصور عباسی میداند. روش پژوهش در این مقاله، تاریخی- تحلیلی و گردآوری دادهها متکی بر شیوة کتابخانهای است.
ملخص الجهاز:
پرسش اصلی که در این مقاله به دنبال پاسخ گویی به آن هستیم این اسـت کـه شـهر سـلمیه بـه عنوان یک شهر اسلامی و سپس اسماعیلی از چه تاریخی و توسط چه کسی بنا نهاده شد و نخستین اسکان گروهی مسلمانان در این شهر در چه تاریخی اتفاق افتاده است ؟ در برخی منـابع تـاریخی و جفرافیایی مسلمانان مانند کتاب معجم البلدان یاقوت حموی و نیـز کتـاب اسـتتار الامـام احمـد بـن ابراهیم نیشابوری داعی فاطمی قرون چهارم و پنجم هجری به این مسئله پرداخته شده است .
نتایج بررسی ها در این تحقیق نشان می دهد که یاقوت بخشی از گزارش خود راجع به سلمیه را از همین کتاب وی نقل کرده است (ابن القیسرانی ، بی تا: ٧٦)؛ هر چند تعیین دقیق منبع گـزارش یاقوت ، مسئلۀ اصلی این سطور نیست ؛ بلکه آنچه اهمیت دارد آن است کـه اتکـاء یـاقوت در ایـن گزارش ، که از تاریخ و جغرافیای سلمیه در دورۀ اسلامی به دست می دهد، بر منـابعی اسـت کـه از نظر زمانی مؤخر بر استتار الامام است .
مقایسۀ روایات کتاب استتار الامام راجـع بـه پیدایش سلمیه با کتاب معجم البلدان یاقوت حموی در این پژوهش نشان می دهـد کـه بـا توجـه بـه قراین تاریخی موجود در سایر منابع کهن مسلمانان ، شهر سلمیه به عنوان یک شهر اسـلامی در دهـۀ ١٥٠ هجری و توسط شخصی از خاندان عباسی به نام عبدالله بن صالح بن علی بن عبدالله بن عبـاس بن عبدالمطلب که در دوران منصور دوانیقی به این منطقه رفته بود، بنا نهاده شد و پس از مرگ این شخص در سال ١٨٦ هجری و استقرار پسر وی – محمد – به جای او بود که عبدالله بن محمـد بـن اسماعیل بن جعفرالصادق (ع ) به همراه برخی داعیان خود به این شـهر مهـاجرت نمـوده و بـا مرکـز قرار دادن این شهر تجاری ، در کسوت یک تاجر به نشر دعوت خود پرداخت .