خلاصة:
مصحف ارزنده، یکی از قرآنهای ترجمهشده و مشتمل بر نیمی از قرآن است که بهتازگی با شمارة ۳۹۷۹۵ به مجموعهنسخههای خطی در کتابخانة ملی افزوده شده است. در این نوشتار، اثر نامبرده ازنظر ویژگیهای نسخهشناختی و رسمالخطی و زبانی بررسی و تحلیل میشود. با توجه به اهمیت هنری اثر، از این نسخه میتوان در شمارِ آثار ارزشمند و ممتاز یاد کرد؛ ازجمله ویژگیهای این نسخه خطِ نَسخِ زیبای کاتب، کاربردهای زبانیِ کهن و شیوة رسمالخط فارسی قدیم در متن ترجمه و بهطور خاص حرکتگذاری گسترده در آن است. تاریخ قطعی و محل کتابت، نام و نشان دقیق مترجِم، کاتب و سفارشدهندة نسخه معلوم نیست. تحلیل ویژگیهای رسمالخطی و زبانی این متن در مقایسه با برخی از آثار دورة نخست زبان فارسی بهویژه ترجمه و تفسیرهای قرآن پیش از سدة هفتم ـ ضمنِ بهرهمندی از دستاوردهای پیشینِ پژوهشگران و متنشناسان این دوره ـ بیانکنندۀ شباهت آن به آثار نامبرده است؛ با این حال، ویژگیهای نسخهشناختی اثر بهویژه پختگی خط و برخی آراستگیهای آن همراه با شماری از کاربردهای زبانی و ضبطهای متأخر ـ بدون در نظر داشتن تفاوتهای حوزة جغرافیایی و نیز سلیقه و ویژگیهای فردیِ مترجم و یا کاتب ـ این ترجمه را تاحدی از آثار مشابه خود در سدههای پنجم و ششم دور کرده است و قضاوت دربارة تاریخ آن را به قرن هفتم میرساند. این بررسیها احتمال کتابت نسخه را در سال ۶۵۴ تقویت میکند که البته بهسختی میتوان این رقم را از کتیبة ترقیمه حدس زد. تعلق این اثر به گونههای زبانیِ هروی و سیستانی و مرکزی ناممکن نیست و احتمال نسبتدادن خاستگاه شکلگیری آن به خراسان و یکی از حوزههای شمال یا شمال شرق بیشتر است.
ملخص الجهاز:
» دربارة حرف «پ» و «چ» نیز در این کتاب مانند بسیاری از متون کهن مثل تفسیر شنقشی و تفسیری بر عشری از قرآن مجید، کمابیش در همة کلمات، حرف «پ» (بای فارسی) و حرف «چ» (جیم فارسی) با یک نقطه نوشته میشود؛ هرچند بهندرت در برخی کلمات، حتی گاهی در همان صفحه و در همان سطری که این حروف با یک نقطه کتابت شده است با سه نقطه نیز دیده میشود؛ مانند بَاذْشَاهِی و پَاذْشَاهِی و نیز بَازْبَسِینْ و بَازْپَسِینْ که در متن به هر دو صورت یافت میشود.
» ضبط آواها و تلفظ واژهها حرکتگذاری واژهها: چنانکه میدانیم توجه به نگارشِ کلمات بهصورت مشکول در شیوة رسمالخط کاتبان آثار کهن فارسی بهویژه در سدة پنجم ـ البته کمتر بهصورت کامل در همة حروف واژه و نیز نه در همة واژهها در سراسر متن ـ معمول بوده است؛ برای مثال برخی از کلمات اعم از فارسی و عربی در این متون، مانند تفسیری بر عشری از قرآن مجید، با حرکت به نگارش درآمده است.
(یوسف/ ۳۸) نَشَایَدْ مَا رَا وَ نَسَزَذْ مَا رَا کِی اَنْبَازْ کِرِفْتِیمِی بِخِذَایْ» فعل · فعلهای پیشوندی در این متن در ادامة دورة نخستین فارسی دری، شمار درخور توجهی از فعلهای پیشوندی با معانی دقیق و خاص به کار رفته است (برای اطلاعات بیشتر دربارة موارد کاربرد پیشوندهای فعلی، رک: ابوالقاسمی، ۱۳۸۶: ۱۵۶۱۵۸)؛ اما تعداد و تنوع پیشوندهای فعلی در «مصحف ارزنده» به فراوانی آثار سدههای پنجم و ششم نیست؛ زیرا بسیاری از فعلهای پیشوندی از قرن ششم به بعد متروک شد (متینی، ۱۳۴۷ ب: ۴۱۲) و همین نکته قرینهای است بر آنکه این اثر به پس از این دوره تعلق دارد.