خلاصة:
میرزا نظام از نخستین محصلان ایرانی است که به فرنگ اعزام میشود و با تحصیل در رشتۀ ریاضی و مهندسی معدن، یکی از فنسالارهای موفق دورۀ قاجار است. وی فردی منظم، متخصص در حوزۀ کار خود، اهل نوشتن و عملگرا بود. او در امور اداری نیز بهعنوان امین ناصرالدینشاه و مظفرالدین شاه بارها به پستهای وزارت و مقاطعهکاری راههای ایران رسید. مجموعۀ این خصوصیات در کتاب روزنامۀ خاطرات با عنوان «روزنامۀ خاطرات مهندسالممالک» منعکس که یادداشتهای روزانه در سالهای 1298 تا 1300ق است و حاوی اطلاعات ذیقیمتی برای شناخت وضعیت سیاسی، اقتصادی و اجتماعی دورۀ قاجار. دقت در ثبت وقایع و ثبت تاریخ روز به تقویم قمری و میلادی و نیز ذکر اینکه چند روز از نوروز گذشته و حتی تصحیح اشتباهات روزهای گذشته در ثبت رخدادها، جایگاه این کتاب را در منابع دورۀ قاجار برجسته میسازد. این مقاله به دنبال تحلیل مطالب مستخرج از نسخۀ خطی روزنامۀ خاطرات وی است.
Having studied mathematics and mining engineering abroad, Mirza Nazem was one of the first Iranian scholars in Europe and a very successful technocrat of Qajar era. He was a man of discipline and sheer will who was very professional in his field of action and enjoyed writing. He was also trusted by both Naser al-Din Shah and Mozaffar al-Din Shah, which allowed him to gain numerous administrative positions as minister or a contractor for Iranian roads. His daily notes from 1881 to 1883 A.D. reflects a collection of these personality traits. This collection is called "Rozname Ye Xaterate Mohandes al-Mamalek Ghafari"1 contains valuable information which helps with the understanding of political, social, and economical status of Qajar era. Some of his book's features are precision in recording events, recording the dates of events in both Islamic and Christian calendar, recording the number of days passed from Nowruz (Iranian new year), and correcting previous mistakes while recording present events. These features highlight the value of this book among others as a major source for studying Qajar era. This study seeks to analyze the contents of the manuscript version of his notes.
ملخص الجهاز:
او در خاطرات خود دربارۀ سختی زندگی و تحصیل در فرانسه آورده است: «در آن سال در مالیۀ ایران یعنی گمرک آذربایجان که محل وصول مقرری سفارت ایران در پاریس و ارسال خرج تحصیل شاگردان بود، فتور و وقفه و نکث پیدا شد و وجهی به پاریس فرستاده نشد و شاگردان بدبخت مثل این ایام (1292 شمسی) گرفتار قرض و پریشانی بودند؛ و بدشانسی که در این موقع برای بنده روی داد این بود که هزار فرانک مقروض گشته بودم و از منزل و مهمانخانهای که در آنجا شام و ناهار با روزی دو فرانک و نیم تغذیه مینمودم بهواسطۀ نرساندن پول گریزان بودم؛ و غالب شبها و روزها با مرحوم میرزا نظام (مهندسالممالک) با وجه مختصری، نان و پنیر و یا گوشت پخته خریداری کرده، در گوشهوکنارها میخوردیم و اغلب اوقات به سر خاکریز خندق پاریس که بهواسطۀ اشجار مزیّن بود، میرفتیم و سدِّ جوع مینمودیم» (همان: 67).
ناصرالدینشاه در سفرنامۀ خود به قم دربارۀ راه قم مینویسد: «خلاصه این علیآباد منزل امروز دو راه دارد که یک راه را تازه مثلاً به قول خودشان راه دولتی میرزا نظام مهندس ساخته است که همهجا از دامنۀ کوه میرود» (ناصرالدینشاه، 1381: 90).
شخصیت علمی مهندسالممالک خیلی به ریاضیات علاقه داشت و تعدادی کتاب ریاضی را از فرانسه به فارسی ترجمه کرد که گاهی آنها را بهحساب تألیفات او میگذارند، درحالیکه خود مهندس در توضیحات این کتابها، آنها را ترجمه ذکر کرده است.
ـ حشرات مهندس در خاطرات خود از حشرات نام برده است که این اطلاعات برای زیستشناسان میتواند مفید باشد (همان: 51، 166 و 171).