خلاصة:
در میان آرای نحویان دربارۀ عامل اعراب کلمات دو نظریۀ مشهور با نامهای نظریۀ لفظی و معنوی وجود دارد؛ اما میتوان دیدگاههای دیگری را نیز استخراج کرد. در میان این دیدگاهها، نظریۀ تعلیق که خاستگاهش آرای عبدالقاهر جرجانی است، از اهمیتی ویژه برخوردار است. قوّت دیدگاه او در موشکافی و ریشهیابی مسائل نحوی و اعرابی و نیز فراتر بردن نظریۀ تعلیق از ساحت صحت نحوی به ساحت فنّی و بیانی است؛ دیدگاهی که بر مطابقت تامّ تعلیق کلمات به یکدیگر با مقصود متکلم متکی است. هدف از این پژوهش، افزون بر معرفی دیدگاههای مربوط به نظریۀ عاملومعمول، تفسیر نظریۀ عاملومعمول در پرتو نظریۀ نظم جرجانی یا همان نظریۀ تعلیق است. در این پژوهش از روش توصیفیتحلیلی و تحقیق کتابخانهای سود جستهایم. ابتدا دیدگاههای مختلف دربارۀ عاملومعمول را استخراج کرده و ضعفهای هر نظریه را بیان کردهایم. سپس به تفسیر عاملومعمول بر اساس نظریۀ نظم پرداخته و ضعفش را گفتهایم. در ادامه به بیان قوّت این نظریه در مقایسه با دیگر نظریات عاملومعمول پرداختهایم. در پایان نتیجه گرفتهایم که نظریۀ تعلیق عبدالقاهر جرجانی به دلیل اینکه بر قصد متکلم در ارتباط اجزای جمله با یکدیگر تأکید میکند و نیز موشکافانه به تحلیل علل و عوامل نحوی میپردازد و نظریۀ عامل را از ساحت صحت نحوی به ساحت بیانی ارتقا میدهد، قوّتی فزونتر از دیگر نظریات عاملومعمول دارد.
Among the syntactic views on the words' diacritic factor, there are two well-known theories called verbal and semantic theories. But other views also could be extracted in their works. the theory of Ta’liq, which originates from the views of Abdul Qahir Jorjani, is of particular importance. The strength of his view lies in scrutinizing syntactic issues as well as in transcending the theory of Ta’liq from the realm of syntactic correctness to technical and expressive realm; A view that relies on the complete correspondence of the relation of the words to each other with the intention of the speaker. The purpose of this study, in addition to introducing a variety of perspectives on the theory of agent and derivateive, is to interpret the theory of agent and derivative in the light of Jorjani’s theory of poetry, or rather, the Ta’liq theory. This study, using the descriptive analytical and research library method, first has extracted different views about agent and derivative, expressing the weaknesses of each theory; Then it has interpreted agent and derivative based on the theory of poetry and showed its weaknesses. Subsequently, the strength of this phenomenon in comparison with other common theories has been shown. In the end, we have concluded that, in addition to the two well-known verbal and semantic theories, other theories can be extracted from literature. But Abdul Qahir Jorjani's theory of Ta’ligh is more powerful than other common theories because it emphasizes the speaker's intention to relation of the sentence components together.
ملخص الجهاز:
بررسي و تحليل عامل ومعمول نحوي بر اساس نظريۀ نظم جرجاني سميه سادات حسيني زاده * عبدالله رادمرد ** چکيده در ميان آراي نحويان دربارٔە عامل اعراب کلمات دو نظريۀ مشهور با نام هاي نظريۀ لفظي و معنوي وجـود دارد؛ اما ميتوان ديدگاههاي ديگري را نيز استخراج کرد.
در پايان نتيجه گرفته ايم که نظريۀ تعليق عبدالقاهر جرجـاني به دليل اينکه بر قصد متکلم در ارتباط اجزاي جمله با يکديگر تأکيد ميکند و نيز موشکافانه به تحليـل علـل و عوامل نحوي ميپردازد و نظريۀ عامل را از ساحت صحت نحوي به ساحت بياني ارتقا ميدهد، قوتي فزونتر از ديگر نظريات عامل ومعمول دارد.
ابن مضاء، از آنجا که حرکات اعرابي در زبان عربي از جملۀ الفاظ به شمار ميروند، نظريۀ لفظي را مردود شمرده و ميگويد: محال است که بعضي الفاظ بعضـي ديگـر را به وجود آورند و نيز بر عامل واجب است که در هنگام عمـل کـردن ، در جملـه حاضـر باشد؛ اما اعراب در جمله جز پس از غايب شدن عامل ايجاد نمي شود؛ زيـرا در تلفـظ ، ابتدا عامل گفته ميشـود، سـپس معمـول و آنگـاه اثـر اعرابـي .
نظريۀ تعليق معيار اين ديدگاه تماميت و ارتباط معنايي کلمات و نيز اقتضايي است کـه ميـان الفـاظ وجود دارد.
بر اين اساس ، نظريۀ تعليق که مبتنـي بـر روابـط معنـايي ميـان کلمـات يـا همـان معاني النحو است ، افزون بر حوزٔە صحت کلام که درست گفتن و تعليق درست اجزاي کلام بر مبناي نحو است ، در حوزٔە فني يعني بليغ گويي نيز گسترش مييابد؛ حـوزه اي که مقصود از آن، نه فقط تعليق درست کلمات ، بلکـه حسـن تعليـق اجـزاي کـلام بـه يکديگر است .