خلاصة:
شیخ الرئیس ابوعلی سینا، «صادر اوّل» در فلسفۀ خود را «عقل اوّل» مینامد و برای آن اوصاف خاصّی قائل است. از سوی دیگر در دین تعابیر مختلفی دربارۀ «نخستین مخلوق» آمده است، که از آن جمله، «عقل» و «روح رسول اکرم(ص)» است. ابن سینا، برای نشان دادن سازگاری نظریۀ خود با آموزههای دینی، روایات مربوط به «اوّلیّت عقل» را شاهد صحّت نظریۀ «اوّلیّت عقل اوّل» میآورد. نگارنده در این مقاله به موضوع ادعای مطابقت «عقل اوّل» با دو تعبیر دینی مذکور پرداخته و کوشیده ثابت کند که: اوّلا معنای اصطلاح «عقل» در نظام آفرینش فلسفۀ ابن سینا، با معنای آن در آیات و روایات، و نیز معنای «اوّلیّت عقل» در این دو نظام، کاملا با هم متفاوتاند و از اینرو این دو غیر قابل تطبیق با یکدیگرند. ثانیا ابن سینا هیچ ذکری از احادیث نخستین مخلوق بودن «روح پیامبر اکرم(ص)» نمیکند و نمیکوشد روح آن حضرت را با «عقل اوّل» تطبیق دهد، زیرا چنین تطبیقی مستلزم اشکالات متعددی است، و چه بسا وی به برخی از آنها آگاه بوده که ادعای آن را نکرده است. عمدهترین این اشکالات، مسالۀ «تقدم نفس بر بدن» است که شیخ الرئیس آن را قبول ندارد، در حالی که روایات متواتر، به صراحت بر آن دلالت دارند. از اینرو نمیتوان ادعا کرد که «عقل اوّل» _ که در فلسفۀ بوعلی بر همۀ مخلوقات تقدم دارد _ همان «روح حضرت رسول؟ص؟ » است، که شیخ آن را حادث به حدوث بدن، و نه مقدم بر آن میداند. در متن مقاله، بعضی دیگر از اشکالات مطابقت «عقل اوّل» با «روح» آن حضرت و ناسازگاری این ادعا با آموزههای وحیانی نشان داده شده است.
ملخص الجهاز:
هدفِ مقاله حاضر، پاسخ به سه پرسش زیر است: اوّلاً: ابن سینا در تأیید نظر فلسفیِ خود، که صادر اوّل را همان عقل اوّل میداند، به کدام گروه از احادیثِ «اوّلُ ما خَلَقَ الله» استشهاد میکند؛ یعنی آیا وی در آثارش، نظر خود را با هیچیک از تعابیرِ دینیِ اولین مخلوق، تطبیق داده است، یا برخلاف کسانی مانند ملاصدرا و ابنعربی و پیروانشان، کاملاً در این مورد سکوت کرده است؟ ثانیاً: آیا ابن سینا اصلاً نظر خود در مورد صادر اوّل را با «نور یا روحِ حضرت رسول؟ص؟ » به عنوان «نخستین مخلوق» در احادیث اسلامی، تطبیق داده است یا خیر، و اگر چنین نکرده و در مورد این تطبیق سکوت کردهاست، دلیل آن چیست؟ ثالثاً: اگر فرضاً هم وی این دو موجود را با هم تطبیق میکرد، آیا اساساً فلسفۀ وی، با چنین تطبیقی سازگار است و آن را برمیتابد یا نه؟ صادر اول در فلسفۀ ابن سینا و ویژگیهای آن در فلسفۀ ابن سینا، نظام خلقت و صدور مخلوقات، طبق ترتیب خاصی که همان قاعدۀ «امکان اشرف» است، صورت میگیرد: • الكلّ صادر عنه فى سلسلتى الترتيب و الوسائط ...
پرسش دوّم: آیا ابن سینا «صادر اوّل» در فلسفۀ خود را با «نور یا روحِ حضرت رسول؟ص؟ » به عنوان «نخستین مخلوق» در احادیث اسلامی، تطبیق داده است یا خیر، و اگر چنین نکرده است، دلیل آن چیست؟ مرحوم صدر المتألهین در حکمت متعالی خود، «صادر اوّل» را، گاه همانند فلاسفۀ قبل از خود، «عقل اوّل» و گاه بر اساس اصول وجودشناختیِ خود که نهایتاً به نظریۀ «وحدتِ شخصیِ وجود» میرسد، همانند عرفا، آن را «وجود منبسط» و «حقیقت محمّدیه» میخواند و تمام اینها را بایکدیگر و نیز با تمام روایاتِ «اوّلُ ما خَلَقَ الله»، و از جمله با روایاتِ «اوّلین مخلوق بودنِ روح پیامبر اکرم؟ص؟» تطبیق میدهد 1 و هیچ تناقض عقلی و نقلی هم در این نظرات و مطابقتها نمیبیند 2 .