خلاصة:
یکی از روشهای تفسیر قرآن، روش عرفانی است. برخی مفسران متقدم و متأخر در آثار خود نشان دادهاند که به این روش در تفسیر قرآن اهتمام ویژه دارند. مفسران در اینگونه روش تفسیر قرآن تلاش دارند، از آیات قرآن، نکات و لطائف عرفانی برکشند. این مقاله با روشی توصیفی-تحلیلی و مطالعات کتابخانهای به بیان روششناسی دو تفسیر: تفسیر القرآن العظیم» و بیان السعادة فی مقامات العبادة و مقایسه آن دو باهم میپردازد. امام سهل بن عبدالله تستری (۲۰۰ - ۲۸۳هـ) یکی از مفسران متقدم در تفسیر خود به نام تفسیر القرآن العظیم از روش عرفانی در تفسیر آیات بهره گرفته است. وی قرآن را آیه به آیه تفسیر نکرده است، بلکه از آیات محدودی در هر سوره سخن میگوید. اما در مقابل، سلطان علیشاه گنابادی (1251- ۱۳۲۷هـ) یکی دیگر از مفسران متأخر در تفسیر خود به نام بیان السعادة فی مقامات العبادة از روش عرفانی در تفسیر آیات الهی بهره گرفته است. در این تألیف تمام سورهها و آیات قرآن کریم تفسیر شده است. علاوهبر این، تأویلات تطبیقی آیات قرآن بر اصطلاحات و آموزههای صوفیانه در این تفسیر بسیار برجسته است و در میان تفاسیر عرفانی شیعه، پدیدهای نوظهور میباشد.
One of the methods of interpreting the Qur'an is the mystical method. Some recent and past commentators have shown in their works that they pay special attention to this method in interpreting the Qur'an. In this method of interpreting the Qur'an, the commentators try to extract mystical hints and nuances from the verses of the Qur'an. This article uses a descriptive-analytical method and library studies to express the methodology of two interpretations "Tafseer al-Qur'an al-Azeem" and "Tafsir Bayan al-Saada fi Maqamat al-Ibadah" and compare them. Imam Sahl bin Abdullah Tustari (200-283 AH), one of the commentators in the past, has used the mystical method in the interpretation of the verses in his Tafsir called "Tafsir al-Qur'an al-Azeem". He did not interpret the Qur'an verse by verse, but spoke of limited verses in each chapter. On the other hand, Sultan Alishah Gonabadi (1251-1327 AH), another commentator in the past, used the mystical method in the interpretation of the divine verses in his interpretation called Tafsir Bayan al-Saada fi Maqamat al-Ibadah. In this book, all the chapters and verses of the Holy Qur'an are interpreted. In addition, the comparative interpretations of Qur'anic verses on Sufi terms and teachings are very prominent in this commentary, and it is an emerging phenomenon among the mystical interpretations of Shia.
ملخص الجهاز:
اما در مقابل، سلطان علیشاه گنابادی (1251- ۱۳۲۷هـ) یکی دیگر از مفسران متأخر در تفسیر خود به نام بیان السعادة فی مقامات العبادة از روش عرفانی در تفسیر آیات الهی بهره گرفته است.
مفسران تفسیر عرفانی، با بواطن و اسرار آیات سرکار داشته، معتقدند که قرآن گرچه دارای ظاهر است، ولی دارای مفاهیم رمزی بلند و گستردهای است که فهم آنها مخصوص خواص آشنا با اسرار شریعت است و چون قرآن، این معانی باطنی را برای فهماندن به خواص با رمز و اشاره بیان کرده، آنان نیز، آن اسرار نهایی را با همان شیوه رمز و اشاره بیان میکنند و ظاهر قرآن را برای طبقه عوام میگذارند (معرفت، 1427ق، ج2، ص ۳۶۷).
از طرفی دیگر شیوه امام تستری در کتاب تفسیر القرآن العظیم همانگونه که در مقدمهاش نیز به آن اشاره کرده، اینگونه است: هیچ آیه از قرآن نیست، مگر اینکه برای آن چهار معنا وجود دارد که عبارتند از: ظاهر، باطن، حد و مطلع.
اما منظور از علم ظاهری به قرآن، علم عام است و فهم باطنی مرادش علم خاص است؛ همچنین در این تفسیر میبینیم که مفسر در روش تفسیری خود تنها بر معانی عرفانی و اشاری و رمزی اکتفا نکرده است، بلکه احیاناً معنای ظاهری را نیز بیان میکند.
یکی از آیات بسیار مهمیکه در رابطه با تأویل قرآن آمده، آیه 7 سوره مبارکه آل عمران است، که تفسیر این آیه، توجه تعداد بسیاری از مفسران قرآنی را به خود جلب کرده است.
ب) یکی دیگر از وجوه اشتراک این دو تفسیر آن است که امام تستری و سلطان علیشاه گنابادی جزء مفسران شیعی در حوزه تفسیر عرفانی به شمار میروند، بنابراین هر دو مفسر با دیدگاه شیعی و مبانی فکری شیعی به تفسیر قرآن پرداختهاند.