Abstract:
ایام حکومت سلجوقیان، یکی از دورههای درخشان عرصهی معماری و هنر ایران بهشمار میآید. سلجوقیان، اقدامات عمرانی قابلتوجهی انجام دادند و از خود حجم وسیعی از ابینه را برجای نهادند که جزو شاهکارهای معماری ایرانی محسوب میگردند. در این راستا، بسیاری از پژوهشگران به مطالعهی آثار این دوران باشکوه پرداختهاند، اما عمده مطالعات و تحقیقات صورتگرفته توسط آنان بر ادوار میانی و پایانی حکومت سلجوقیان تکیه دارد و اطلاعات بسیار اندکی راجع به دوران نخستین حکمرانان این سلسله در دست است؛ تا آنجا که برخی از محققین، باور به آغاز فعالیتهای عمرانی سلجوقیان، به تاریخی بعد از سالهای 459 هـ.ق. دارند که این تا حد بسیار زیادی، ریشه در عدم مشاهدهی آثار معماری پابرجا متعلق به اوایل این حکومت دارد. در این مقاله که براساس ماهیت و روش، از نوع تحقیقات تاریخی است، برآن هستیم با تأکید بر منابع تاریخی، به ارزیابی عدم برجای ماندن آثار شاخص معماری در اوایل عهد سلجوقی بپردازیم و نقش عواملی همچون: ماهیت نظامی دولت سلجوقی و درگیریهای آنان با رقبای همعصرشان را در حوزهی عمرانی مورد واکاویی قرار دهیم. در نتیجه مطالعهی منابع تاریخی روشن میگردد، برخلاف تصور رایج در دوران سلاطین نخست سلجوقی، اقدامات عمرانی قابل ملاحظهای جریان داشته است و سلاجقه در آغاز حکمرانی خود، برخلاف ماهیت نظامیشان، در اکثر شهرهای ایران و عراق به ساخت ابنیهی متعدد، بهویژه مدارس و مساجد پرداختهاند و عدم پابرجایی این آثار در حالحاضر و بهدست نیامدن آنها در نتیجه کاوشهای باستانشناسی بهمعنای عدم توجه آنان به حوزهی عمران و معماری نیست.
Machine summary:
در نتيجــه مطالعــه ي منابــع تاريخــي روشـن ميگـردد، برخـلاف تصـور رايـج در دوران سـلاطين نخسـت سـلجوقي، اقدامـات عمرانــي قابــل ملاحظــه اي جريــان داشــته اســت و ســلاجقه در آغــاز حکمرانــي خــود، برخــلاف ماهيــت نظاميشــان ، در اکثــر شــهرهاي ايــران و عــراق بــه ســاخت ابنيــه ي متعـدد، به ويـژه مـدارس و مسـاجد پرداخته انـد و عـدم پابرجايـي ايـن آثـار در حال حاضـر و به دســت نيامــدن آن هــا در نتيجــه کاوش هــاي باستان شناســي به معنــاي عــدم توجــه آنـان بـه حـوزه ي عمـران و معمـاري نيسـت .
و تقريبــا هم زمـان بـا تاريـخ احـداث نظاميه هـا آغـاز شـده اسـت (اتينگهـاوزن و گرابـر، ١٣٨٤: ٣٨٨)، امـا نگارنـدگان بـر ايـن بـاور هسـتند کـه عـدم برجـاي مانـدن آثـار شـاخص معمـاري از دوران ســلطنت نخســتين حــکام ســلجوقي، نظيــر آثــاري کــه در دهه هــاي پايانــي قــرن پنجـم و اوايـل قـرن ششـم هــ.
ســؤالات : ١- عــدم به جــاي مانــدن آثــار شــاخص معمــاري متعلــق بــه اوايــل عهــد سـلجوقي در ايـران را چگونـه ميتـوان ارزيابـي نمـود؟ ٢- ماهيـت نظامـي دولـت سـلاجقه در اوايـل تشـکيل ايـن دولـت و کشـمکش ها و نبردهـاي گوناگـون آنـان بـا رقبايـي، نظيـر: غزنويـان ، آل بويـه ، امپراتـوري بيزانـس و خانـات ماوراءالنهـر در پرداختـن نخسـتين سـلاطين و حـکام سـلجوقي بـه اقدامـات عمرانـي و احـداث آثـار معمـاري مختلـف در سـرزمين هاي تحت سـلطه ايـن حکومـت چـه نقشـي داشـته اسـت ؟ در پاسـخ بـه سـؤالات فـوق ، پژوهـش حاضـر بـرآن اسـت تـا بـا بررسـي منابـع مکتـوب تاريـخ سـلجوقيان بـه بررسـي آثـار معمـاري احـداث شـده و اقدامـات عمرانـي صـورت گرفته در عهـد طغـرل و آلپ ارسـلان (٤٢٩-٤٦٥ هــ.