Abstract:
یکی از انتقاداتی که کم و بیش از سوی پژوهشگران غیرمسلمان، بهویژه غربیان بر فقه اسلامی در زمینۀ تعاملات آن با اقلیّتهای دینی صورت گرفته، این است که فقه نگاهی تحقیرآمیز نسبت به آنان داشته و اقلیتهای دینی را فاقد حرمت و کرامت انسانی دانسه و ازاینرو کارنامۀ فقه، در حوزۀ ذمیان تحقیرگراست. آنان در تأیید مدعای خود به موضوع جزیه اشاره کرده و برابر تحلیل و ارزیابیشان از آرای برخی فقها، مدعیاند هم اصل تشریع و هم شیوۀ پرداخت فقه در مسئلۀ جزیه بهمنظور تحقیر ذمیان بوده است. برخی گفتهاند جزیه، همان باجی است که فاتحان از ملتهای شکستخورده، آنهم بهعنوان زورگیری و تخریب شخصیت آنان میگرفتند؛ که بازهم ماهیتی تحقیرآمیز دارد. شماری هم تحقیر ذمیان را بهمنظور جذب آنان به اسلام دانستهاند که این امر نیز خردهگیریهای دیگری را بهدنبال داشته است. این مقاله میکوشد ضمن پاسخ به این شبهات، تصویری عقلانی و منطقی از جزیه نشان دهد و این حقیقت را تبیین کند که پرداخت جزیه تنها در قبال خدمات و حمایتهای نظام اسلامی از ذمیان صورت میگیرد، بدون آنکه تنقیص و یا نگاه نامتعارفی را متوجه آنان سازد.
Regarding the interactions with religious minorities,
one of the criticisms of the Islamic jurisprudence
that sometimes comes out by some non-Muslims
researchers, especially western ones, is that fiqh has
been looked down on them and considered them to be
devoid of human dignity, so fiqh function toward Ahl
al-Dhimma (people under protection) is humiliating. In
support of their claims, they referred to jizya (tributary
tax) issue. They claim that based on the analysis and
evaluations of Islamic jurists, both Islamic legislation
and the way that fiqh addressed the jizya was for
humiliating the Ahl al-Dhimma. Some have said that
jizya is the same as blackmail which were taken from
defeated nations by the conquerors as coercion and
character assassination. This action is also degrading
and humiliating. Some others have considered the
humiliating of Ahl al-Dhimma in order to attract them
to Islam. This saying has led to other criticism. Having
answered to these doubts, this study sought to indicate
the rational and logical image of jizya and explain this
fact that payment of jizya is just for the services and
supports that the Islamic government provides for the
Ahl al-Dhimma without any criticism.
Machine summary:
بهویژه آنجا که برخی از فقیهان در تحلیل ماهیّت جزیه، آن را بهعنوان تنبیه و عقوبت در برابر اصرار ذمّیان بر کفر دانستهاند؛ چنانچه شیخ طوسی در تفسیر خود و نیز طبرسی اینگونه تلقی نمودهاند (طوسی، بیتا، 5/203؛ طبرسی، 1415ق، 5/39)؛ یا علامه حلّی جزیه را بهصورتمطلق، مایه صغار و موجب خوارسازی اهلکتاب بهشمار آورده است (علامه حلّی، 1414ق، 9/314).
سادساً: این احتمال نیز وجود دارد که جزیه واژهای غیرعربی و برگرفته از اصطلاح «گزیَتِ» فارسی باشد که وارد ادبیات عرب شده و آن هم مالیاتی است که در ایران باستان بهمنظور ادارة کشور و تأمین مصالح نظامی و امنیّتی، از مردمی که خود بهصورت مستقیم و در کسوت یک سرباز نمیتوانستند در تأمین امنیّت کشور مشارکت داشته باشند، گرفته میشد، در این صورت جزیه هم همین کارکرد را خواهد داشت (البستانی، 1993، 108؛ دهخدا، بیتا، 160-445)؛ چراکه ذمیان نیز بهجهت آنکه شهروند کشور و بخشی از امّت بزرگ اسلامیاند، باید در اداره کشور و تأمین امنیت آن سهیم باشند؛ اما ازآنجاکه خود آنان نمیتوانند در این حوزه مشارکت مستقیم داشته و در مرزها به دفاع از کشور بپردازند، باید ازنظر مالی به یاری حکومت برخیزند تا حاکمیّت بتواند نقش خود را در ایجاد امنیّت، ازجمله نسبت به خود ذمیان، ایفا نماید و شرایط مطلوب و بهینهای را برای رفاه و آسایش مردم فراهم آورد (رشیدرضا، بیتا، 10/291-295؛ منتظری، 1412ق، 3/ 365-366؛ سهیل قاشا، 1431ق، 258-260؛ حسن ابراهیم حسن، 1970، 247).