Abstract:
بهاستناد شواهد کافی، آیین بودا جنبشی ساختارشکن در برابر آیین هندو بود. گرچه این آیین موجودیت خود را مرهون دستگاه فکری برهمنی است و اساسا در هند سربرآورد، لیکن بیشترین شکوفایی آن در کشورهای خاور دور اتفاق افتاده است. کشور چین از این حیث در خور توجه ویژهای است؛ زیرا اولا مدخل اصلی ورود آیین بودا به خاور دور بوده و ثانیا آیین بودا در این کشور منشا آثار برجستهای شده است و فرآوردههای فکری ایجادشده، بهتدریج به کشورهای دیگر شرق دور صادر شدهاند. یافتههای پژوهش حاضر که با هدف تبیین عوامل و آثار نفوذ آیین بودا در چین بهروش توصیفیتحلیلی صورت گرفته است، نشان میدهد که یکی از موجبات اصلی نفوذ آیین بودا در چین، رهیافت شمولگرا و آموزههای نظاممند آیین بودای مهایانه است. همچنین شباهت ادیان بومی چین با آیین بودا را میتوان دومین عامل اثربخش این نفوذ در نظر گرفت. بدینسان، آیین بودا نه بهمثابه یک دین بیگانه، بلکه بهعنوان دینی منطبق با ادیان بومی خاور دور عرضه شد و آثار متعددی را در عرصههای فرهنگ و هنر، نظیر شمایلنگاری، زبان، الهیات، اخلاق، شعایر دینی و ظهور ادیان تلفیقی موجب شد.
Machine summary:
این در حالی است که در مقابل، هندشناسانی چون ماکس وبر (1920-1864) (Max Weber) این احتمال قوی را مطرح کردهاند که آیین بودا دوشادوش آیینهای جین (Jain)، آجویکه (Ajvika)، سَنکیه (Sankiya) و یُگه (Yoga) در زمرۀ صُوَر متأخر دین مرتاضانۀ دراویدی، موسوم به «شرَمنیزم» (از ریشۀ shrama بهمعنای سخت کار کردن؛ یا از ریشۀ shramata بهمعنای تساوی و تعادل) است (وبِر، 1958، ص163) حال، فارغ از ضعف یا قوت این احتمالات، میدانیم که آیین بودا با مطرح کردن آموزههایی همچون «عمومیت رستگاری» در برابر انحصارگراییهای برهمنان، و نیز بهدلیل ماهیت فلسفۀ عملگرایانهاش، خیلی زود در هند رواج یافت و از طریق همساز کردن خود با اندیشههای زمان، از یک جنبش فرهنگی نوپا، بهشکل دینی بزرگ با مکاتب گوناگون درآمد.
با وجود این، آیین بودا بر اثر عوامل متعددی به فراسوی مرزهای فرهنگی هند عدول کرد و آنچه را که در این سرزمین از دست داده بود، در خیلی از کشورهای خاور دور و مخصوصاً در چین و ژاپن یافت (سوزوکی، 1380، ص39-40).
در پاسخ به اين چرايي باید گفت که این اقوام وحشی به حمایت از آیین بودا پرداختند، چون اولاً خودشان در چین بیگانه بودند و آیین بودایی یک دین غیرچینی بود و اخلاقی عام و همگانی را تبلیغ میکرد؛ ثانياً سنت بودایی مهایانه بهسبب انعطافی که از لحاظ اصول نظری در برابر ساختار و احکام خویش در مورد زندگی روزمره داشت، برای این کار تبلیغی ـ دینی در میان فرهنگهای مختلف، مناسبتر بهنظر میرسید.
پیامد دیگر نفوذ آیین بودا در کشور چین، پیدایش فرقههای جدیدی بود که در اثر تلفیق آیین بودا با ادیان بومی شکل خاصی از مهایانه را در چین به منصة ظهور میرساندند و مؤلفههای دینی خاور دور و بودایی را با ظرافتهای خاصی درهم آمیخته بودند.