Abstract:
نویسندگان در این پژوهش میکوشند با تمرکز بر موضوع سماع مشخص کنند ابوحامد محمد بن محمد غزالی در تألیف احیاء علوم الدین (492 ق.) چگونه و چقدر از دو کتاب اللُّمَع فی التصوف (از ابونصر سَرّاج طوسی) و قوتالقلوب (از ابوطالب مکی) بهره برده است. رویکرد نویسندگان توصیفی تحلیلی است. تحقیق دربارة احیاء علوم الدین به شناخت بیشتر فرهنگ تصوف و ادبیات فارسی یاری میکند. در این پژوهش نمونههایی مطرح و بررسی خواهد شد که غزالی در تألیف احیاء از اللُّمع و قوتالقلوب بهره برده است؛ مانند انواع وجد و سماع و دیدگاه پیامبر اسلام، یاران ایشان و بزرگان تصوف؛ عمدة این برگرفتهها گفتار صوفیان و حکایتهایی مربوط به آنان است. شیوۀ استفادۀ غزالی از مطالب این دو اثر به چند صورت است: نویسنده مطلبی را موبهمو نقل میکند؛ بهضرورت، مطلبی را تفصیل و گسترش میدهد؛ چکیده و برگزیدۀ مطلبی را میآورد؛ مطلبی را با طبقهبندی و دگرگونکردن عرضه میکند. گفتنی است نقل دقیق سلسلۀ راویان در نظر غزالی مهم نیست.
The present study seeks to investigate the influence of Abu Nasr al-Sarraj Tusi's book Al-Luma Fi al-Tasawwuf and Abootaleb Makky’s Ghoot ol-Gholoob regarding the subject of Sama on Abu Hamid Muhammad al-Ghazali's Ihya Ulum al-Din (492 AH). The approach in this study is a descriptive-analytical one. Research on Ihya Ulum al-Din helps to better understand the culture of Sufism and Persian literature. In this study, samples quoted from al-Luma and Ghoot-ol-gholoob by al-Ghazali in his Ihya are investigated. These include various subjects like Wajd (spiritual ecstasy), Sama, and the views of the Prophet of Islam (PBUH), his companions, and the elders of Sufism. Most of these excerpts are the sayings of Sufis and anecdotes about them. The results of the present study showed that Al-Ghazali uses the materials from al-Luma in several ways. Sometimes, he directly quotes the exact language of al-Luma, but other times he elaborates on or summarizes the material as he deems it necessary. Another method used by al-Ghazali is that of presenting the material with a different classification and format. The precise statement of the chain of sources of a quote is not very important to al-Ghazali.
Machine summary:
در اين پژوهش نمونه هايي مطرح و بررسي خواهد شد که غزالي در تأليف احياء از اللمع و قوت القلوب بهره برده است ؛ مانند انواع وجد و سماع و ديدگاه پيامبر اسلام ، ياران ايشان و بزرگان تصوف ؛ عمدٔە اين برگرفته ها گفتار صوفيان و حکايت هايي مربوط به آنان است .
آنچه در اين پژوهش آمده است ، مشخص ميکند ابوحامد غزالي در تدوين بحث سماع در ساختار و محتوا چقدر و چگونه و در چه دسته از مطالب از اللمع و قوت القلوب اثر پذيرفته است .
در نخستين آثار مشهور تصوف ازجمله اللمع و قوت القلوب اين موضوع مطرح شده است ؛ اما ابوحامد غزالي بيش از گذشتگان به تشريح و تبيين اين موضوع پرداخته و با ساختاري کامل تر از ديگران از اين موضوع رفع ابهام کرده است ؛ اما بيترديد محتواي منابع پيشين در کلام غزالي به کار آمده و از آنها بهره برده است .
ـ سماع از نگاه برخي مايۀ نفاق و ناجايز است ؛ براي نمونه غزالي در باب اول سماع از قوت القلوب ، قول ابن مسعود را مي آورد: الغناء ينبت النفاق في القلب : سرود، نفاق روياند در دل ؛ و بعضي در اين روايت زيادت کرده اند و گفته اند: کما ينبت الماء البقل ، اي، چنانکه آب تره را روياند (غزالي، ١٣٩٢، ج ٢: ٦١٦).
اين هنر غزالي است که منابع گوناگون را براي تکميل موضوع سماع در نظر دارد و از هرکدام به تناسب موقعيت استفاده ميکند؛ گاهي از اللمع و گاهي از قوت القلوب ؛ اما سهم خود را در طرح وترکيبي نو فراموش نميکند.