Abstract:
انسجام اجتماعی در جامعۀ جزیرةالعرب پیش از اسلام بر محوریت قبیله، شخص رئیس قبیله، هنجارها و مناسکی که بین افراد قبیله و قبائل دیگر مشترک بود قرار داشت. با ظهور اسلام در مکه، گفتمان قبیلهگرایی با رقیب قدرتمندی به نام گفتمان تئوکراسی دینی مواجه گردید و برای مدتی به حاشیه رانده شد. در این سرزمین، عوامل واگرایی در سطح جامعه به حداکثر خود رسیده بود. پیامبر اسلام ص نمیتوانست نظام وحیانی را در رویارویی کامل با نظام قبیلهای که سالها در اعماق وجود فرد عرب ریشه دوانده بود، قرار دهد. فعالیتهای پیامبر ص در راستای زدودن واگرایی و تبدیل آن به همگرایی اسلامی بود. این مقاله با رویکردی توصیفی – تحلیلی به طرح این پرسش میپردازد که تعاملات عقیده، قبیله و دشمن بهمثابۀ روح جمعی در انسجام اجتماعی عصر نبوی چگونه بود. نتایج به دست آمده از تحقیق نشان میدهد عقیده در مرحلۀ اول و قبیله در قامت امّت اسلامی در مرحلۀ دوم و دشمن در مرحلۀ سوم از عوامل انسجام اجتماعی عصر نبوت قرار میگیرند.
Machine summary:
شهرام رهنما 1 مسعود بهرامیان 2 مبانی و فلسفۀ همگرایی اجتماعی در عصر نبوی* چکیده انسجام اجتماعی در جامعۀ جزیرةالعرب پیش از اسلام بر محوریت قبیله، شخص رئیس قبیله، هنجارها و مناسکی که بین افراد قبیله و قبائل دیگر مشترک بود قرار داشت.
پیامبر9 این عصبیت جدید را در نفی سنتهای قبیلهای، به یکباره اجرا نکرد، بلکه قالب و ساختار قبیله را در جهت ایجاد یک روح جمعی جدید به کار گرفت و از ارزشها و سنتهایی که در جاهلیت موجب انسجام و همبستگی میگردید و محتوای اخلاقی و انسانی داشت، بهره برد.
پیامبر اسلام9 با اقدامات خود توانست در جامعهای که عصبیت خونی، حسب و احلاف جزء مؤلفههای همسازگری آن بود با تغییری محتوایی، عقیدۀ توحیدی را در قالب قبیله قرار دهد و انسجام اجتماعی را با محوریت نبوت و عقیدۀ الهی ایجاد نماید.
سازگری اجتماعی در دوران مکی بیشتر مبتنی بر عقیده و قبیله بود و زمانی که ایشان به یثرب «مدینه» هجرت کردند، نوع سومی به نام «دشمن» بر آن افزوده گردید که تا پیش از فتح مکه در قالب قریش خود را نشان میداد.
(فیرحی، 1383: 136؛ حکیم، 1377: 124) پیامبر9 این عصبیت جدید را در نفی سنتهای قبیلهای بهیکباره به مرحلۀ اجرا نگذاشت، بلکه ایشان قالب و ساختار قبیله را در جهت ایجاد یک روح جمعی جدید به کار گرفت و از ارزشها و سنتهایی که در جاهلیت موجب انسجام و همبستگی میگردید و محتوای اخلاقی و انسانی داشت، استفاده کرد.