Abstract:
فرائض، علمی است که به کمک آن سهم الارث هر یک از وارثان از ترکۀ میت مشخص میشود و بخش کوچکی از علم فرائض، شامل مختصری از علم حساب است. این مقدار از حساب که در علم فرائض بهکار میرود، اصطلاحاً «حساب الفرائض» نامیده میشود. موضوع پژوهش حاضر، حساب الفرائض در متون فقهی شیعی در دورۀ اسلامی است و همراه با عرضۀ قواعد و اصول آن، میزان ورود فقها به علم حساب و نحوۀ بیان این قواعد مطالعه شده است. در این نوشتار ابتدا گزارشی از کلیات این مبحث ارائه و سپس نکات خاص هر کتاب حول این موضوع بهطور جداگانه آورده شده است. از حیث زمانی، این پژوهش به مطالب مرتبط با این موضوع تا زمان پایان حیات شیخ بهایی میپردازد. در حساب الفرائض، عمدۀ تلاشها حول «تصحیح مسائل» است تا سهم همۀ افراد به صورت کسری از ترکه با مخرج مشترک و صورتی صحیح بیان شود و بر اساس این نسبت، مقدار سهم هر فرد از ترکه معین شود. اصل مسأله یا اصل فریضه، مخرج مشترک کسرهایی است که صورت آنها سهام هر صنف را که بین افراد آن مشترک است، مشخص میکند. همچنین تصحیح، در اصطلاح علمای فرائض، بهدست آوردن حداقل عددی است که امکان دارد نصیب هر یک از ورثه را بدون ایجاد کسر اعشاری از آن تأدیه کرد، یعنی بهدست آوردن کوچکترین مخرجی که با آن سهم هر فرد از ترکه بهطور صحیح بیان شود. تصحیح مسائل به نسبت میان اعداد مربوط میشود؛ بنا بر این مفاهیمی چون متداخل، متوافق، متماثل، متباین و وفق در حساب الفرائض پیش میآیند. همچنین یکی از موضوعات چالشبرانگیز در موضوع ارث که به حساب ارث هم راه پیدا میکند، این است که گاهی جمع کسرهایی که بیانگر سهم اصناف از ارث است، از واحد بزرگتر یا کوچکتر میشود. مناسخات و ارثِ زیر آوار ماندگان هم دیگر موضوعات مربوط به حساب الفرائض است. در میان فقهای شیعه، محقق حلّی و خواجه نصیرالدین طوسی تأثیرگذارترین افراد در این موضوع بودند و فقهای بعد از آنها به آثارشان توجه ویژهای داشتهاند، تا جایی که گاهی در بیان بخشهایی از حساب الفرائض همان مطالب محقق حلی و خواجه نصیر را عیناً در کتابشان تکرار کردهاند.
Machine summary:
این مقاله برگرفته از پایان نامۀ کارشناسی ارشد مؤلف با عنوان «بررسی موضوع حساب الفرائض در آثار فقهی شیعه تا زمان شیخ بهایی به همراه تصحیح ، ترجمه و شرح «رساله فی الحساب » منسوب به علامۀ حلی » است که در دانشͽاه تهران به راهنمایی دکتر سید جمال موسوی و مشاورٔە آیت الله محمدعلی جاودان انجام گرفته است .
(مهرعلیزاده ، ١٣٧۵: ۴۵٠ و ۴۵١) این مقدار از حساب که در علم فرائض به کار میرود، «حساب الفرائض » نامیده میشود و فقها که مرجع مردم در امور دینی بودند، میبایست آن را میدانستند تا در تقسیم ترکه دچار مشکل نشوند که در کتب فقهی نیز آورده شده است تا طلاب علوم دینی و مردم نیز آن را بیاموزند.
۵ ۵ راه دیͽری نیز برای این نوع مسائل وجود دارد که آن را خواجه نصیرالدین طوسی ارائه میکند: فإن وقع فی المسأله رد، فاجعل أصل المال سهام من یرد علیهم ، و إن کان معهم زوج أو زوجه ، فاجعل الباقی بعد أخذ سهمیهما منقسما علی سهامهم (طوسی، نصیرالدین ، جواهر الفرائض ، ١۴٢۶: ۴٢) توضیح عبارت این است که اگر در ورثه زوج یا زوجه نبودند، اصل مسأله جمع سهام افرادی است که به آن ها رد میشود (برخی افراد مثل زوج یا زوجه فقط به فرض ارث میبرند و چیزی به آن ها رد نمیشود)، و اگر در بین ورثه زوج یا زوجه بودند، ابتدا سهم آنان داده میشود و باقی مال بر اساس سهم افرادی که بدان ها رد میشود، تقسیم میشود.