Abstract:
کشف ارتباط علم تجربی و جهانبینی کشف ارتباط دو قلمرو مهم معرفت انسانی است. جهانبینی غالبا به مسایل مابعدالطبیعی مربوط است و علم تجربی به قلمرو مسایل طبیعی. اما پس از کشف ارتباط آن دو میتوان دریافت که آیا کشفهای جدید طبیعی میتوانند به جهانبینیهای جدید بینجامند یا نه و آیا جهانبینیهای جدید میتوانند به دگرگونی علوم تجربی منجر شوند یا نه؟ در این نوشتار برای نیل به این هدف، آرای شهید سیدمحمدباقر صدر را بررسی میکنیم. به نظر او علم تجربی و جهانبینی با اینکه دو قلمرو جداگانه از معرفتاند، شاید بتوانند بهطور غیرمستقیم بر یکدیگر تاثیر بگذارند و یگانه راه رسیدن به جهانبینی، بنا نهادن نظام فلسفی است و «جهانبینی» غایت «فلسفه» است. از نگاه شهید صدر، علم تجربی بهخودیخود، از عرضه جهانبینی عاجز است و فقط به عالم ماده و قوانین آن تعلق دارد. اما این بدان معنا نیست که قلمرو علم تجربی و قلمرو جهانبینی کاملا از هم جدایند، بلکه علم تجربی میتواند فلسفه را با مسایل جدیدی مواجه سازد و به تبع آن، فلسفه نیز به جهانبینیهای جدیدی بینجامد.
Machine summary:
این مقاله برای دریافتن چگونگی «ارتباط علم تجربی و جهانبینی» به سراغ یکی از متفکران حوزه «فلسفه اولی (مابعدالطبیعه)» و «فلسفه علم»، یعنی شهید سیدمحمدباقر صدر، رفته است تا در پرتو آرای او ارتباط جهانبینی و علوم تجربی را روشن گردد؛ اما چرا صدر؟ میتوان گفت که یکی از نخستین فقیهان شیعه که به برخی مسائل «فلسفة علم» توجه کرده، سیدمحمدباقر صدر بوده است.
نکتهای که در اینجا شایان توجه است این است که از ظاهر کلام شهید صدر به دست میآید که یگانه راه صحیح رسیدن به قوانین عام، یقینی و تجربی، استقرایی است که به قضایایی عقلی مانند الإتفاقی ضمیمه میشود (همان، ص 97ـ99؛ همو، 1434ق ـ ب، ص 25)؛ اما شهید صدر بعدها از این موضع خود بازمیگردد و برای رسیدن به قوانین عام تجربی به موضع سومی قائل میشود که همان زایش ذاتی معرفت است (صدر، 1434ق، ص 164-168)؛ اما این تغییر موضع، به تغییر نتیجهگیری ما نمیانجامد و به تعبیری، در رأی تازه شهید صدر نیز باز علم تجربی از عرضة جهانبینی ناتوان است؛ زیرا با توجه به آنچه درباره تعریف شهید صدر از استقرا گفتیم، به نظر میرسد که استقرا راه رسیدن به تجربه است؛ چراکه گویا از نگاه شهید صدر تجربه استقرای ناقصی است که به برخی قضایای عقلی ضمیمه میشود و به صدور حکمی کلی میانجامد (ر.
پیداست که رفع این تعارض ظاهری، میتواند در نتیجهگیری ما بسیار مؤثر باشد؛ زیرا اگر بپذیریم که شهید صدر قضایای پایهای را فلسفه / جهانبینی میداند، میتوان گفت که جهانبینی در اصل تکون علم تجربی مؤثر است.