چکیده:
در قرن پنجم با رشد و گسترش مدارس به همت پادشـاهان و وزرای سـلجوقی ، پویایی علم و دانش را شاهد هستیم . مدرسه های علمی مشهور به نظامیه بر اساس اندیشه ی سیاسی و مذهبی خاص خواجه نظام الملک با رویکـرد تعلـیم و تربیـت افراد و برای مناظره با دیگـر رقبـای صـاحب نفـوذ در بغـداد همچـون حنفیـان ، حنبلیان و اسماعیلیه شکل گرفت . اگرچه رونق نظامیه بغـداد بـرای انـدک زمـانی پیشرفت علوم مذهبی را در پی داشت ولی در دراز مدت به دلیل ناسـازگاری بـا جو سیاسـی و مـذهبی بغـداد و نیشـابور، اختنـاق فکـری ، تشـدید اختلافـات و تعصبات مذهبی ناکارآمدی خود را نشان داد و در نهایت بـه رکـود علمـی منـتج شد. در این پژوهش سعی بر این است با استناد به منابع تـاریخی اهـداف شـکل گیری نظامیه ی بغداد، نقش آن در پیشرفت علوم و بـه تبـع آن عوامـل انحـلال و اضمحلال نظامیه را مورد تبیین و تحلیل قرار دهد.
خلاصه ماشینی:
"در واقع هـدف اول ریشـه در تعلیمات مذهبی خواجه در عنفوان حیاتش نزد استاد ابوالمعالی جوینی داشـت و هدف دوم با تأثیر از هـدف اول بـه عملکـرد عمیـدالملک کنـدری وزیـر طغـرل سلجوقی باز می گردد(اصفهانی ، ١٤٠٣: ٢٠) زیرا کندری با سختگیری و تعصـبات نابجا نسبت به شافعیان و اشعریان خراسان ، زمینه سـاز کینـه و نفـرت خواجـه و پیروان مذهب فوق نسبت به دیگر مذاهب و همینطور انگیزه ای شد تا با تأسـیس مدارس شافعی مذهب و نظامیـه هـا در زمـانی نـه چنـدان دور دیگـر مـذاهب را تضعیف نماید(ابن اثیـر، ١٣٥٧: ج٨ ، ٩٨- ٩٦) و اینگونـه ضـعفی را کـه متوجـه مذهب شافعی شده بود، از بین ببرد و در این راه تمام امکانـات مـادی و معنـوی خود را در انحصار شافعی مذهبان قرار داد.
(لاتوست ، ١٣٥٤: ٢٨) علاوه بر مسائل فوق که باعث رکود اقتدار و عملکـرد نظامیـه شـد بایـد بـه اوضاع سیاسی و وضعیت درونی سلاجقه نیز توجه داشت زیرا نظامیـه بعـد از از دست دادن دو حامی اصلی اش یعنی ملکشاه و خواجه نظام الملک ، دیگـر نـاظر جدی را به چشم خود ندید و پادشاهان سلجوقی به دلیل کشمکش های سیاسـی درونی و مبارزات مکرر با اسماعیلیه و سایر رقبا از اوضاع نظامیه غافل گردیدنـد و فعالیت علمی نظامیه مانند سابق رونق نداشت ."