چکیده:
از جلوه های پیوند ادبیات و تاریخ، بیان وقایع تاریخی در شعر شاعران آئینی و متعهد است. یکی از وقایع مهم تاریخ اسلام، عاشوراست و یکی از شاعران آئینی، شیخ صالح الکواز از شعرای قرن 13 هجری عراق است. وی در قصیده 54 بیتی بائیه خود، با استفاده از آرایه معنوی تلمیح که از شاخه های علم بدیع در ادبیات است، به نحوی زیبا و شگفت و حماسی، با اشاره به آیات قرآنی، ضمن ارائه تصویری زیبا و باشکوه از واقعه کربلا، به مقایسه شهیدان کربلا با انبیای بنی اسرائیل پرداخته است. مقاله حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی، درصدد معرفی شاعر و ویژگی های قصیده اوست که چرا در بین ادبا جایگاهی ممتاز یافته است.
خلاصه ماشینی:
اما شاید بتوان گفت که صالح الکواز در این شعر، علاوهبر آرایههای لفظی و معنوی، از آرایه تلمیح و تضمین به فراوانی استفاده کرده است؛ و اگرچه شعر او بیان واقعه جانسوز عاشوراست، اما در هر بیتی با تضمین یا تلمیح آیهای از آیات قرآنی، به مقایسه شهیدان کربلا با پیامبران الهی و نیز مقایسه بانوان اهلبیت با بانوان محترمی که در قرآن نامشان آمده، پرداخته است.
همه این لایههای تودرتو که یکی پس از دیگری در ذهن خواننده، چهره میگشاید و موجب لذتی ژرف میشود، همراه با آرایههایی ادبی از قبیل تلمیح، تضمین، جناس، تشبیه، تمثیل و غیره است، اما صالح الکواز از آرایه تلمیح، بیش از سایر آرایهها در قصیده خود استفاده کرده و راز زیبایی جادویی قصیده او در همین است.
1 فرق تلمیح با تضمین در آن است که در تلمیح به آیهای یا حدیثی یا داستانی و مانند اینها اشاره میشود و شخص خواننده با تداعی معانی، از آن لذت میبرد، مانند بیت اول از همین قصیده که به آیات مربوط به داستان یعقوب و یوسف اشاره دارد، بیآنکه عین آیات را بیاورد؛ ولی در تضمین عین آیه یا حدیث یا مثل مشهور آورده میشود، مانند این بیت از خواجه شیراز: چشم حافظ زیر بام قصر آن حوری سرشت شیوه (جنات تجری تحتها الأنهار) داشت استاد میر جلالالدین کزازی درباره تلمیح میگوید: چشمزد یا تلمیح آرایهای است درونی که سخنور با آن، سخت کوتاه، از داستانی، مثلی، گفتهای و هرچه از اینگونه، سخن در میان میآورد و آن داستان یا مثل یا گفته را به یکبارگی در ذهن سخن دوست برمیانگیزد.