چکیده:
هدف اصلی در نگارش این مقاله، مطالعۀ روشمند و تحلیلی گزارههای اخلاقی بیانشده در سورههای قرآن کریم است؛ به این منظور با استفاده از روش تحلیل محتوا، نقش و جایگاه این گزارهها در هدایت افراد و جامعۀ اسلامی به سمت کمال و سعادت تبیین میشود و یک مدل نظام اخلاقی بر اساس آن به دست میآید.این پژوهه بر آن است که با استخراج گزارههای اخلاقی قرآن کریم، تجزیه و تحلیل آنها و سپس طبقهبندی موضوعی، در نهایت، به تبیین مدل چگونگی هدایت افراد و جامعۀ اسلامی بپردازد. گزارههای اخلاقی بیانشده در سورههای قرآن کریم، در دو بعد فردی و جمعی، به صورت همسان بیان خواهد شد و به منظور ساخت یک مدل و نظام ساختاری در حوزۀ اخلاق، چهار رکن اصلی یک نظام (اصول و مبانی نظری، الزامات، مقدمات و موانع) در این زمینه تبیین میشود.در این مقاله سورۀ «اسراء» نمونهای است که با روش تحلیل محتوا به مطالعۀ آن میپردازیم. نتایج به دست آمده از این پژوهش، بیانگر آن است که گزارههای فردی در دو حوزۀ فضیلت و رذیلت 47% و گزارههای جمعی بیانشده در این سوره نیز در چهار حوزۀ فرهنگ، اجتماع، سیاست و اقتصاد، 53% از مجموع گزارههای این سوره را تشکیل میدهد. مدلی که در پایان ذکر میشود، همۀ جنبهها و جهات یک نظام اخلاقی در سطح فردی و جمعی را تبیین میکند.
خلاصه ماشینی:
این معضل، متون قرآنی را ـ که منبع اصلی علم اخلاق اسلامی میباشد ـ وارد حوزههایی از مطالعات موضوعی کرده است که اگرچه مفید و قابل توجه میباشد، پرسشهای اساسی دربارۀ نقش و کارکرد هدایتگر مفاهیم اخلاقی آیات قرآن را بیپاسخ گذاشته است.
به عبارت دیگر، این تحقیق در پی آن است که با استخراج گزارههای اخلاقی مطرح در آیات شریف قرآن کریم و بررسی و طبقهبندی آنها، به این مسألۀ اصلی پاسخ دهد که گزارههای اخلاقی در یک سورۀ قرآن، چه قابلیت و کارکردی برای ساخت یک نظام اخلاقی در تعالی و رشد افراد و جامعۀ بشری دارند؟ سورۀ «إسراء» یکی از سورههای مهم و مطرح قرآن در حوزۀ گزارههای اخلاقی است و به عنوان نمونۀ مطالعه و جامعۀ آماری، انتخاب شده است و آیات آن، از این منظر بررسی شدهاند.
الزامات اخلاقی قرآن کریم منبع اصلی تبیین علم اخلاق است و برای دستیابی به اهداف خود مانند استواری نظم، عدالت و تأمین سعادت انسانها در دنیا و آخرت، انجام و ترک پارهای از امور را به گونه بایدها و نبایدها بر مکلفان اجبار و الزام نموده است و تمام کسانی که بالغ و عاقل هستند، موظفند این اوامر و نواهی را رعایت کنند.
نمودار4: مدل نظام اخلاقی در جامعۀ اسلامی نتیجهگیری آیات قرآن بیانگر آن است که منشأ الزامات اخلاقی، وحی و ارادۀ تشریعی خداوند است؛ زیرا خداوند متعال، نه تنها خالق جهان هستی است، بلکه به تنهایی و بی هیچ شریکی، جهان را تدبیر میکند و اوست که قوانین حاکم بر افراد و جوامع انسانی را نیز جعل و اعتبار مینماید.