چکیده:
در این مقاله به معناشناسی «عقل» و «تفکر» و به ارتباط آن دو با «نفس» و «فطرت انسان» پرداخته شده است. اگرچه «عقل» در اصطلاح معروف و فلسفی اش در دو معنای «جوهر بسیط» و «قوه نفس» استعمال شده است، ولی بررسی های لغوی و قرآنی نشان می دهد که معنای اصلی این ماده -یعنی «امساک» و «نگهداری»- است و برای آن باید به قرآن توجه شود. ارشاد قرآن به تعقل، تنها ارشاد به علم و دانستن نیست بلکه به معنای پای بندی بر حقایق و معلومات فطری و بهره گیری از آنهاست. معنای اصلی ماده «تفکر»، «تردد و حرکت درونی نفس برای جداسازی معلومات صحیح از سقیم» می باشد. ماده «فکر» در باب «تفعل» دو معنی «مطاوعه باب تفعیل» و «تکلف» را دربردارد. با توجه به این معانی، به تلاش درونی نفس برای کشف، بازیابی و شناخت معلومات فطری»، «تفکر» اطلاق می شود که حاصل آن، بازیابی بینش های فطری و معرفت نفس است. نفس در این فرایند و رجوع به فطرت با موانع گرایشی و مقاومت های بعد طبیعی خود مواجه است که از این مواجهه با عنوان «جهاد با نفس» نیز یاد می شود. در نتیجه «تفکر» با شرایطی که بیان گردید، اولین گام برای موفقیت در جهاد با نفس خواهد بود.
خلاصه ماشینی:
اگرچه «عقل » در اصطلاح معروف و فلسفي اش در دو معناي «جوهر بسيط » و «قوة نفس » استعمال شده است ، ولي بررسي هاي لغوي و قرآني نشان مي دهد که معناي اصلي اين ماده -يعني «امساک » و «نگهداري »-است و براي آن بايد به قرآن توجه شود.
حال اگر يک فيلسوف در کشف مراد الهي از کلمه اي چون «عقل » يا «تفکر» به معناي مصطلح فلسفي و عرف فلاسفه نظر کند و ملاک در تعريف الفاظ قرآني ، عرف فلسفي او باشد و همچنين اگر يک عارف نيز به عرف عرفا و يک فقيه نيز به عرف فقها و معنا شناسي واژگان عقل و تفکر ٧٧ ___________________________________________________________________________________ همچنين پيروان مذاهب مختلفي چون معتزله و اشاعره ، حنفيه و حنبليه هر کدام به معاني مرتکز و پيش فرض هاي خود رجوع کنند، نتيجة تفسير قرآن و ماحصل ِ مراجعه به آن ، چيزي جز اختلافات بشري و دوري از مرادّ واحدّ الهي نخواهد بود.
به نظر ايشان تشخيص خير و صلاح ۷۸ فصلنامۀ علمي – پژوهشي آينۀ معرفت ، سال دوازدهم ، شمارٔە سي و پنجم ، تابستان ٩٢ مادي و معنوي است که انسان را از خلاف و انحراف نگه مي دارد و عقل قوي ترين وسيله در اين مسير است (همانجا).
رابطة عقل و تفکر با فطرت بحث پيش در اين معنا خلاصه شد که قرآن کريم «عقل » را نه به معناي ادراک و علم ، بلکه به معناي پايبندي به آموزه هاي فطري مي داند و «تفکر» در نگاه قرآن ، عبارت است از کشف معلومات فطري .