چکیده:
این پژوهش کوشیده تا توان به کارگیری ارزش های شهرسازی اسلامی را در دوره ی امروزین و برای گستره جهانی آشکار سازد. در پژوهش هـای مشـابه ، بیشـتر بـه سـویه هـای شـکلی و ریخت شناسی شهر اسلامی در دوران گذشته بسـنده شـده و سـویه هـای دریـافتی و پویـا و امروزین آن چندان بررسی نشده است . در این نوشتار ابتدا پژوهش های انجام شده بازبینی و در دو لایه ی «کالبدی » و «ناکالبدی » شناسایی شده است . پس از آشکارسـازی گذشـته نگـر و کالبدی بودن بیشتر این پژوهش ها ، پنداره ها و سویه های «فراکالبدی » شـهر اسـلامی کـه تـا کنون پنهان مانده اند، با نگرش به انگاره های شهرسازی امروزین نمایان شده است . نمونه هایی از شهرهای اسلامی کندوکاو شده و بـا بررسـی هـای چنـدباره و ژرف ، ویژگـی هـای شـیوه ی هم آمیزی کالبدی پاره های آن ها در چند شناسه ی همونـد، ماننـد «دادگسـتری »، «یگـانگی بـا گوناگونی »، «پرمایگی با ناهمگونی » و «سازش پذیری با خردورزی » نهاده شده اند. گزینش این پنداره ها به گونه ای شده که دارای سرشت فراکالبدی باشند. سـرانجام رویکردهـای جدیـد در انگاره های شهرسازی امروزین که از ١٩٦٠ بـه ایـن سـو در جهـان بـازگو شـده ، همچـون «شهرسازی فزاینده »، «داد و ستدی »، «جانشینی » و «بنیادی » و نیـز روش هـای «سـاختاری و راهبردی » با رویکردهای گسترش شهر اسلامی سنجش شده است . یافته ی بنیادی این نوشتار این است که ارزش های شهرسازی اسلامی فرای کالبد، جای و زمان است و می توان از آنها در گسترش شهرهای جهانی امروز بهره برد. این شهرسازی ، راهبردی و پویا بوده و ویژگـی هـا و انگاره های درست امروزین شهرسازی را از زمانی بسیار پـیش تـر دربرداشـته اسـت و تـوان بسیاری در جهان گستری داشته و همچنان دارد.
خلاصه ماشینی:
سـرانجام رويکردهـاي جديـد در انگاره هاي شهرسازي امروزين که از ١٩٦٠ بـه ايـن سـو در جهـان بـازگو شـده ، همچـون «شهرسازي فزاينده »، «داد و ستدي »، «جانشيني » و «بنيادي » و نيـز روش هـاي «سـاختاري و راهبردي » با رويکردهاي گسترش شهر اسلامي سنجش شده است .
الگوي سراسر شهرهاي اسلامي خاورميانـه نيـز، داراي ويژگي هاي شکلي و کالبدي ويژه اي دانسته شده است : يک دژ سده ي ميانه اي ، يک بازار کانوني در کنار آن ، يـک يا چند گرمابه ي همگاني در همسايگي و گوشه هاي پيرامون مسجد جمعه ، مسجد ـ مدرسه ، کاروانسرا، الگوهاي باريک و تنگ و درهم خيابان ها، کوي و برزن هاي وابسته به نژادهاي گونه گون ، خانـه هـا بـا سـراي ميـاني ، دژ و بـاروي سـده ي ميانه اي ، نبود فضاهاي باز از پيش درانداخته به جز فضاي باز نزديک مسجد جمعه .
براي رسيدن بـه اين آرمان ، ايده هاي شهر اسلامي به روش چوني ١ و با کمک نوشتارهاي پشتوانه دار و نمونه هاي موردي بررسـي شـده و 2 در دو لايه ي کالبدي و ناکالبدي رده بندي شده است (جدول ١).
شيوه هاي هم آميزي پاره ها در شهر اسلامي (رجوع شود به تصویر صفحه) برگرفته از پژوهش نگارنده پس از آن ، واکاوي به اين شکل پيش رفته است که ابتدا انگاره هاي شهرسازي نوين ٣ شناسايي شده انـد (شـکل ٩ و جدول ٣).
4. The Urf and its role in diversifying the architecture of traditional Islamic cities نقش راهبردي آن در شهرهاي اسلامي پرداخته است (١٩٩٤ ,Hakim).