چکیده:
دانشمندان علوم اسلامی در تعریف «عدالت» تعبیرهای مختلفی دارند؛ مانند اجتناب از گناهان کبیره و عدم اصرار بر صغیره، دادن هر حقی به صاحب حق و... . چنان که در تبیین معنای لغوی «عدالت» به انصاف، مساوات و میانه روی اشاره می شود. شناخت دقیق معنای لغوی این واژه و یافتن نسبت آن با تعریف های اصطلاحی عدالت در علوم مختلف، ما را به فهم کامل و بهتری از عدالت خواهد رساند. در این مقاله، با بررسی هر یک از معانی لغوی «عدل»، همراه با ارائه شواهدی از نهج البلاغه، به تحلیل مفهوم این واژه پرداخته شده و مشخص گردید که «عدل» در لغت، مقابل «جور» و به معنای استقامت و منحرف نشدن از حدود طبیعی و شرعی اشیا است. به عبارت دیگر، عدالت یعنی رعایت حدودی که هر شیء (به معنای اعم کلمه)، به لحاظ قانون عقل یا شرع، مقتضی آن است. این معنای واحد بر تمام اقسام عدالت، اعم از عدل الهی (تکوینی و تشریعی) و عدل بشری (عدالت اخلاقی، قضایی و...) قابل اطلاق است. از این رو، تعریف امام علی(ع) از عدل به «انصاف»، «ادای حقوق صاحبان حق»، «میانه روی» و «قرار دادن هر چیزی در جایگاه مناسبش» با یکدیگر هماهنگ و ناظر به معنای لغوی عدالت بوده است. تعریف اخیر، تعریفی جامع به حساب می آید به نحوی که همه تعریف هایی که در علوم مختلف از اقسام عدالت ارائه می شود، ریشه در همین تعریف دارد. بنابراین، واژه «عدل» به اشتراک معنوی بر تمام اقسام مصادیق خود صدق می کند.
خلاصه ماشینی:
"سؤال این است که مفهوم «عدل» و «عدالت» چیست؟ این واژه با اشتمال چه معنایی مورد اهتمام دین و پیشوایان دینی بوده و مردم را به آن امر نمودند؟ آیا مفهوم «عدل»، در جاییکه بهعنوان صفت حقتعالی قرار میگیرد، با مفهوم آن در علم اخلاق متفاوت است؟ آیا مفهوم «عدالت اخلاقی»، که بهعنوان یک فضیلت فردی مطرح است، با مفهوم عدالت در بحثهای اجتماعی و سیاسی مغایر است؟ بهعبارت دیگر، آیا «عدالت» بهعنوان اشتراک معنوی در تمام این موارد استعمال میشود، یا در هر موردی از موارد استعمال، دارای معنای خاصی بوده و بهاصطلاح، مشترک لفظی است؟ برای پاسخ به این پرسش، رجوع به کتابهای لغت و توجه به گفتار لغتشناسان ضروری به نظر میرسد.
با این بیان، تأمین عدالت اخلاقی نیز منوط به شناخت «حق» و اعطای آن به صاحب حق است؛ یعنی با معیار قرار دادن حق (حقجویی در مقام علم و آگاهی و حقمداری در مقام عمل)، میتوان از خطر انحراف و گمراهی جلوگیری کرد و از هرگونه افراط و تفریط مصون مانده و در مسیر زندگی راه میانه را که همان راه حق و صراط مستقیم است، پیمود.
واژههای مساوات، تسویه، سوی و مانند آن در این استعمالات، مترادف با معانی پیشگفته از «عدالت» (استقامت، قصد و میانهروی و حد وسط میان افراط و تفریط) بود و در مفهوم آن، عدم تعدی از حد طبیعی هر شیء یا عدم انحراف از حقوق شرعی و مدنی افراد، احزاب و نهادهای اجتماعی اعتبار شده است."