چکیده:
مکتبخانه تا دو دهه گذشته در بیشتر شهرها و روستاهای کشور، بویژه در استان یزد دیده میشد و به نوعی، عملکرد مقطع پیشدبستانی را در نظام آموزشی امروز داشت. فرهنگ مکتبخانهای، علاوه بر آشنایی کودکان بویژه دختران، با تعالیم مقدماتی اسلامی، آزمونی برای فراگیری الفبای ورود به زندگی بود. زمانی که فراگیری علم در اکثر شهرها، منحصر به اقشار خاصی از اجتماع بود و زنان و دختران، جز تعداد انگشتشماری، اجازه فراگیری آن را نداشتند، مکتبخانهها رشد چشمگیری یافتند و چه بسا دخترانی که از همین نظام کوچک آموزشی به عرصههای بزرگ فعّالیّت اجتماعی راه یافتند. در طول تاریخ، با شکلگیری مساجد به عنوان نخستین کانونهای آموزشی، شاید حضور زنان در این حلقههای درس کمتر مشهود بوده است، امّا زنان فاضل و محدّثهای نیز بودهاند که حلقهای درس را در خانههای خود برگزار میکردند که آن را باید سرآغاز پیدایش مکتبخانههای خاصّ زنان دانست. در این پژوهش تلاش شده است تا شیوههای تربیتی و الگوهای رفتاری این مکتبخانهها از نگاه مردمشناسی بررسی شود و به نوعی نظام آموزشی که نیازهای اوّلیّه تربیتی زنان جامعه آن روز بوده است، مورد بازبینی قرار گیرد.
خلاصه ماشینی:
(همان: ١٠) زماني که از مکتبخانه صحبت به ميان مي آيد، مراد کل مراکز تعليم و تربيت در نظام آموزشي قديم تا پيش از ايجاد مدارس نيست ، بلکه در اين مقاله تلاش شده است صرفا مراکز آموزشي دختران مورد بررسي قرار گيرد؛ چرا که هر گاه صحبت از مدارس دخترانه مي شود، معمولا مدارس جديد امروزي به ذهن مي رسد، حال آنکه نياز است بدانيم وضع تحصيلي دختران تا پيش از تأسيس مدارس جديد، چگونه بوده است ؟ از مسلمات تاريخ اين است که در عموم ولايات مکتب خانه هايي براي آموزش دختران به سبک سنتي داير بود؛ به گونه اي که در ضمن نامه يکي از خوانين آورده شده است : «در اغلب کوچه هاي طهران و بلاد ديگر يک ملاباجي يا ميرزاباجي يک منزل دارند و با کمال آزادي دوشيزگان را درس مي دهند».
(رمضاني ، ١٣٨٣: ١١٠ به نقل از حبل المتين ، ٢٣ رجب ، ١٣٢٥) در اواسط دوره قاجار که مدارس اوليه شکل گرفت ، معمولا در بناي مدرسه ، محلي نيز به مکتبخانه اختصاص مي يافت تا داوطلبان را براي ورود به مدرسه آماده کنند، (حر، پيشين : ١٠) اما اين مکتبخانه ها گاه با تنبيهات بدني و انجام کارهاي محوله خارج از تدريس که مکتب دار به آنها واگذار مي کرد، نوعي دلزدگي و فرار از مکتبخانه را ايجاد مي کرد و شايد به اين دليل دختران کمتر به آموزش رغبت نشان مي دادند.