چکیده:
عرفا انسان را آیینه تمام نمای الهی می دانند. از نظر آنها همان گونه که خداوند دارای اسما و صفات مختلف و به تبع آن دارای جلوه های گوناگونی است، حقیقت انسان نیز واحد کثیری است که به واسطه تجلیات گوناگون، اسامی متعدد می یابد. بیشتر صوفیه دل آدمی را حقیقت وی می دانند و جلوه های آن را «لطایف سبعه» نامیده اند. این لطایف عبارتند از طبع، نفس، عقل، قلب، سر، خفی و اخفی. در سیر و سلوک از این هفت مرحله، به عنوان مراحل ترقی و تکامل انسان نام برده می شود. نفس آدمی اگر استعداد خود را کامل کند، یعنی آنچه را که بالقوه دارا است، بالفعل گردد و آیینه تجلی الهی شود، «دل» نام می گیرد که مجمع البحرین و محل تلاقی دو عالم ظاهر و باطن است؛ در این هنگام گنجایش حق را یافته، عرش الهی می گردد؛ بنابراین تمامی مراتب و لطایف انسانی را می توان جلوه های «دل» دانست. در این مقاله با اشاره به حقیقت دل از دیدگاه عارفان، کوشش می شود مراتب آدمی یا همان «لطایف سبعه انسانی» در دو قوس نزولی و صعودی، بررسی و تحلیل شود.
خلاصه ماشینی:
نفس آدمي اگر استعداد خود را کامل کند، يعني آنچه را که بالقوه دارا است ، بالفعل گردد و آيينه تجلي الهي شود، «دل » نام مي گيرد که مجمع البحرين و محل تلاقي دو عالم ظاهر و باطن است ؛ در اين هنگام گنجايش حق را يافته ، عرش الهي مي گردد؛ بنابراين تمامي مراتب و لطايف انساني را مي توان جلوه هاي «دل » دانست .
لاهيجي در شرح گلشن راز مي گويد: «عقل و روح ـ که جان است ـ و سرّ و خفي و نفس ناطقه و قلب يک حقيقت اند که به حسب ظهور در مراتب ، به واسطه اختلاف صفات ، اين اسامي مختلف پيدا کرده (٨)؛ هر اسمي به اعتبار صفتي خاص .
» (لاهيجي ١٣٧١: ٤) اين اعتبارات گوناگون براي حقيقت آدمي را «لطايف انساني » نام نهاده اند که در تعداد و اسامي آنها اتفاق نظر وجود ندارد؛ مثلاً عده اي انسان را داراي ده لطيفه مي دانند: پنج لطيفه از عالم امر که عبارتند از: قلب و روح و سرّ و خفي و اخفي و پنج لطيفه از عالم خلق که عبارتند از نفس و عناصر اربعه .
ک. العجم ١٩٩٩: ٨٠٨) نجم الدين رازي در مرصادالعباد عوالم و مدرکات پنجگانه آدمي را چنين برمي شمارد: عالم عقل و دل و سرّ و روح و خفي (نجم الدين رازي ١٣٦٥: ١١٧ و ١٢١) و ملاصدرا در تفسير «ثمّ اسْتوي إلي السّماء فسوّاهنّ سبْع سماوات » (بقره : ٢٩) هفت آسمان را هفت درجه باطني انسان که عارفان بيان کرده اند، مي داند(٩)؛ و آنها را اين گونه مي شمارد: نفس ، قلب ، عقل ، روح ، سرّ، خفي و اخفي .