چکیده:
تعریف ادراک هرچه باشد، در نظرگاه همۀ حکما مدرک حقیقی، نفس است. تعبیرهای غلطاندازی از سوی برخی از فلاسفۀ مشاء، بهویژه ابنسینا در این رابطه مبنی بر نسبتدادن ادراک به قوای جسمانی در حیطۀ محسوسات نقل شده است. نقدهای ابوالبرکات بغدادی به این عبارات و داوری آنها از رسالتهای این مقاله است. هرچند مدرک نزد هردو فیلسوف نفس دانسته شده است، لکن به نظر نمیرسد هیچکدام تبیین عقلپسندی از نحوۀ ادراک نفس خصوصا در محسوسات ارائه کرده باشند. ابنسینا ادراک محسوسات در مرتبۀ قبل از تعقل و ادراک جزئیات مجرد را دو مصداق ادراک جزئی میداند؛ لکن با وجود تقسیم ادراک به جزئی و کلی که یکی از مسلمات فلسفه شمرده میشود و وجدان نیز بر آن شاهد است، لازمۀ سخن ابوالبرکات و ادعای وی چنین است که ادراک محسوسات منحصر در قسم کلی است. بررسی ادعای وی در این قسمت نیز بر عهدۀ این مقاله است. چنین ادعایی افزون بر مخالفت با وجدان، با کلمات و دیدگاههای خود ابوالبرکات ناسازگار است.
خلاصه ماشینی:
"شاید به دلیل چنین نتیجهگیری است که ابنسینا مدرک صور جزئی را مادی مطرح کرده، مدرک صور کلی را مجرد (همو، 1364، ص349)؛ لذا یک مرتبه از ادراک وجود دارد که در آن، صورت جزئی محسوس توسط قوای جسمانی ادراک میشود.
ابوالبرکات دلیل دیگر ادعای مشائیان در مادیبودن مدرک جزئیات را اینگونه بیان میکند که محسوسات دارای مقادیر و اشکال و دارای خصوصیت تقسیمپذیریاند؛ از اینرو اگر عقل به ادراک آنها بپردازد، لازم میآید عقل نیز به انقسام آنها منقسم شود و در این صورت ادراک صور معقوله که تقسیمپذیر نیستند، توسط عقل ناممکن خواهد بود (طوسی، 1375، ج2، صص401, 403 و 413 و ج3، صص71 و 85).
از یک طرف شیخ با شرط ادراک حسی که همان حضور مادۀ جسمانی است، روبهرو میباشد و از طرف دیگر، تجرد نفس برای او مطرح است، لکن به نظر میرسد شیخالرئیس در مجموع تلاش دارد که بر قوام صور حسی به مادۀ جسمانی تأکید کند و به تعبیر دیگر او معتقد است هرچند صور حسی و جزئی در قوای جسمانی حاصل میشود، لکن ادراک آنها توسط نفس صورت میگیرد.
تا اینجا سخن ابنسینا شبیه ادعای ابوالبرکات است؛ لکن از آنجا که ابوالبرکات بر خلاف مشائیان شأن غیرابزاری برای قوای جسمانی در ادراک صور محسوسات قائل نیست، محسوسات در هیچ مرتبهای نمیتوانند جزئی ادراک شوند؛ با وجود این وی در عبارات دیگری از کتابش، نفس را ادراککنندۀ شکل و مقدار میداند (همان، ص401) و با این دو خصوصیت است که صورت ذهنی جزئی شکل میگیرد و لذا نفس میان صغیر و کبیر فرق میگذارد."