چکیده:
یکی از بزرگترین غزلسرای قرن هشتم هجری، خواجه حافظ شیرازی است. درباره او همین بس که؛ مفاهیم تربیتی و مضامین والای اخلاقی در لابهلای اشعار شورنگیزش، خودنمایی میکند و عواطف و احساسات پاک و سرشار خوانندگان را برمیانگیزد. نیک میدانیم که حافظ بر دیوان شعرای پیشین تسلط شگرفی داشته است و از مضامین بدیع و مفاهیم ناب آنان، برای ادای مقصود و ضرورت کلام خویش بهره میبرده است. یکی از این دیوانهای شعری، دیوان ارزشمند امام علی است؛ چراکه قرابت مضامین اخلاقی و تربیتی اشعار حافظ در پارهای از اوقات، نشاندهندة تأثیر مفاهیم والای اخلاقی و حکمی دیوان امام علی است. این پژوهش با هدف بررسی تطبیقی دیوان حافظ شیرازی و دیوان امام علی از دیدگاه ادبیاتتعلیمی انجام گرفته است تا بتوان از وجوه تقارن و تشابه مضامین اخلاقی و تربیتی اشعار خواجه با سرودههای امام علی بیشازپیش آگاه شد.
خلاصه ماشینی:
مسئله پژوهش در این جستار به چند سؤال پاسخ داده میشود: الف) مضامین اخلاقیـ تربیتی در دیوان امام علی کدام موارد است؟ ب) آیا حافظ در بیان مسائل تربیتیـ تعلیمی اهتمام داشته است یا اینکه او را میتوان شاعر اخلاقگرا نامید؟ ج) مکارم اخلاق از نظر امام علی و حافظ شیرازی، شامل چه مباحثی است؟ د) چه مؤلفههایی را میتوان برای بررسی تطبیقی دیوان ارزشمند مولا علی و دیوان گرانسنگ حافظ شیرازی از دیدگاه ادبیات تعلیمی برشمرد؟ فرضیه پژوهش چنین بهنظرمیرسد که حضرت علی بعد از پیامبر بزرگوار اسلام، تمام همت و توان خویش را در بیان مسائل اخلاقی و تربیتی همچون قناعتورزی، خیرخواهی و...
پس همنوا با امیرمؤمنان ، توصیه میکند باید از دروغ پرهیز کرد و به صداقت روی آورد: طریق صدق بیاموز از آب صافی دل بهراستی طلب، آزادگی ز سرو چمن (حافظ،1375: 388) لازم به یادآوریست که حضرت علی دروغگویی را موجب آلودهشدن محیط و فرد و اجتماع میداند: و اقلالکذوب و قربه و جواره یعطیک ما فوق المنی بلسانه إن الکذوب ملطخ من یصحب و یروغ عنک کما یروغ الثعلب (امام علی، 1414ق: 52) ترجمه: «از رفاقت با دروغگو، نزدیک و همسایه شدن پرهیز کن، زیرا دروغگو، همنشین خود را آلوده میسازد.
» خواجه حافظ شیرازی هم چنین عقیدهای دارد: گوشکن پند ای پسر، وز بهر دنیا غم مخور گفتمت چون در حدیثی گر توانی دار هوش (حافظ، 1375: 262) حضرت علی از دیگر سو، شادیهای دنیا را نیز زودگذر میداند: لئن ساءنی دهر عزمت تصبرا و إن سرنی لم أبتهج بسروره فکل بلاء لا یدوم یسیر فکل سرور لا یدوم حقیر (امام علی، 1414ق: 199) ترجمه: «اگر روزگار به من بد کرد تصمیم به صبر میگیرم، زیرا هر سختی که ابدی نباشد قابل تحمل است.