چکیده:
عملیات اجتهادی در حوزۀ فقه و شریعت، منتهی به اختلاف آراء میشود، نسبت به جواز اختلاف در شرعیات، اختلاف دیدگاه وجود دارد؛ زیرا شریعت با زندگی افراد و حیات اجتماعی رابطۀ ناگسستنی دارد. سرانجام اختلاف در شریعت، تنازع و شقاق در حیات اجتماعی خواهد بود و با این استدلال، اختلاف در حوزۀ شرعیات را ممنوع میدانند. در مقابل این نظریه، دیدگاهی وجود دارد که رسیدن به وحدت نظر را به علت تفاوتهای فردی و محیطی و ادراکی ناممکن میداند و اتفاقنظر در فقه و شرعیات را مطلوب نمیداند و از مطلوب بودن اختلاف آراء در فقه و شرعیات دفاع کرده و آن را مجاز میشمرد. مستند این نظریه، آیههای 78 و 79 سورۀ انبیاء است که دلالت بر اختلاف دو پیامبر هم عصر در قضاوت و داوری نسبت به یک قضیه میکند و با بیان اینکه مراتب علم و توانمندی انبیاء متفاوت است، وجود اختلاف در داوریهای پیامبران را الگوی عملی برای حیات اجتماعی تلقی کرده و اختلاف علمی در فقه و شرعیات را سیرۀ علماء دانسته است و به تفسیر آیههای مذکور پرداخته، از جواز اختلاف اجتهادی دفاع کرد؛ اما اختلاف مبتنی بر بغی و سرکشی را نفی نمود.
خلاصه ماشینی:
اینکه کدام اشـاره ، عبـارت جملـه و الهامی از قرآن ، ایشان را به این توجیه و تفسـیر و تأویـل رهنمـون کـرده اسـت ، اظهـار نمی کند، یا چنین مستندی ندارد، و حتی پاسخ هائی که به دیدگاه ایشان داده شد، اکثرا بر اساس مبانی کلامی می باشد، و مستند به آیه های قرآن نمی باشـد، چنـان کـه در نقـد دیدگاه ایشان گفته شد: برای وقوع نسخ ، اختلاف زمان شرط است که منسوخ باید پیش از زمان ناسخ وجود داشته باشد، اگر اختلاف و تعدد زمان نباشد، بداء خواهد بود، و بداء جایز نیست (فاضل مقداد، ٣٧٩/٢)، و بعضی دیگر نیز در نقد دیدگاه مذکور گفتـه انـد: در نسخ اختلاف شریعت ، یا پیامبر مؤسس شریعت بودن شرط است ، حضرت داود و حضرت سلیمان هر دو پیامبر تبلیغی و تابع شریعت حضرت موسـی (علیـه السـلام ) بودنـد، لـذا شریعت حضرت سلیمان ناسخ نبوده است ، بنابراین چگونه چیزی که در شریعت حضرت موسی بودند، لذا شریعت حضرت سلیمان ثابت بوده است را نسخ کرده اسـت ؟ و بعضـی دیگر در نقد گفته اند: نسخ کلی و آوردن شریعت جدید، به پیامبران اولوالعزم اختصـاص دارد، اما نسخ احکام جزئی در غیر زمان پیامبران اولوالعزم ، ثابت نیست که ممتنع باشد، با اینکه احتمال دارد خود حضرت موسی خبر داده باشد کـه حکمـی کـه حضـرت داود کردند، تا زمان صدور حکم به وسیلۀ حضرت سلیمان ثابـت خواهـد بـود، سـپس حکـم تغییر می کند (مجلسی ، ١٣٣/١٤ـ١٣٤).