چکیده:
در پژوهش ها و مطالعات تاریخی بارها به اصطلاحات و مفاهیمی بر می خوریم که کاربرد فراوانی در ادبیات تاریخی، جغرافیایی، سیاسی، فقهی و ادبی ما دارد. این مفاهیم و اصطلاحات هر کدام به فراخور بار معنایی که در بردارند، از تاریخی کم و بیش شناخته شده برخوردارند. اما تعدادی از این اصطلاحات به رغم کاربرد و اهمیت تاریخی فراوان از گذشته ای روشن و شناخته شده بی بهره اند. یکی از این مفاهیم، اصطلاح پرکاربرد «بیضه اسلام» است که با وجود استعمال قابل ملاحظه اش در ادبیات تاریخی، فقهی و سیاسی ما به ویژه در دو سه سده اخیر، به نظر می رسد هنوز تحقیق جامع و مشخصی پیرامون تطور تاریخی، خاستگاه اصلی و چرایی و چگونگی استعمالش صورت نگرفته است. از همین رو در پژوهش پیش رو تلاش گردیده با تکیه بر ریشه شناسی این اصطلاح و بهره گیری از منابع تاریخ ایران باستان، کتب فقهی فقهای برجسته شیعه، متون نظم و نثر فارسی و منابع دست اول تاریخ معاصر ایران و ارائه دیدگاهی بدیع ـ و البته قابل انتقاد و بحث و بررسی بیشتر ـ گامی در جهت شناخت بهتر تطور تاریخی و خاستگاه اصلی این مفهوم فقهی ـ سیاسی برداشته شود.
خلاصه ماشینی:
اگرچـه ایـن اصـطلاح بدیع نبود و برای نخستین بار نیز نبود کـه بـه کـار بـرده مـی شـد و تطـور تـاریخی آن قـدمت استعمالش را نشان می داد، ولی تقریبا از همین زمان است که این اصطلاح به مثابـه یـک مفهـوم مرکزی در بیشتر رسایل ، بیانیه ها و تلگراف های علمای برجسته به کار گرفته شد.
به نظر می رسد همین امر دلیل در خوری باشـد تـا بـدانیم مـدلول ایـن مفهـوم اساسی و بنیادی چیست ؟ «بیضه » دلالت بر چه مصادیقی دارد که مـی توانـد هـدف هـر عـالم و مجتهدی با مقاصد و گرایش های گاه متضاد قرار گیرد؟ دوره های مختلف تاریخی چه تأثیری در معنا و مفهوم بیضه اسلام داشته است ؟ آیا به رغم شکل ظاهری کاملا عربی و اسلامی ، مفهـوم و محتوای کاملا اسلامی نیز داشته است ؟ آیا مفهومی استعاری و کنایی از ایـن اصـطلاح مـورد نظـر است یا معنایی لغوی ؟ این ها پرسش هایی هستند که در تحقیق پیش رو کوشش شده بدان ها پاسـخ داده شود.
به این ترتیب از بازخوانی معانی ذکر شده بـرای واژه بیضـه پـی مـی بـریم کـه تقریبـا تمامی معانی بر مرکزیت (میانه چیزی بودن )، اهمیت ، در رأس بودن ، اصل بـودن ، یگانـه و ١ همان و سعید الحوزی الشرتونی (١٤١٦ق )، اقرب الموارد، ج١، تهران : دار الأسوه للطباعه و النشر، ص ٢١٨.
هدف : حفظ بیضة اسلام در هر صورت آنچه برای ما اهمیت دارد کاربرد تاریخی بیضه اسلام و مفهومی است کـه بـه ویژه از سوی علمای شیعه از آن اراده می شده اسـت .