چکیده:
بناهای آرامگاهی در عصر اسلامی ایران نقش بسیار مهمی دارد. این بناها به طور گسترده در تمام نقاط ایران پراکنده اند و از آن ها اطلاعات دقیقی درباره سبک های معماری، تزیینات، مصالح و دیگر ویژگی های مربوط به ساختار و شکلشان می توان به دست آورد. وجود حکومت های شیعی زیدیه در قرن چهارم هجری قمری و مرعشیان در قرن هشتم هجری قمری و نیز مهاجرت سادات و علویان به داخل فلات ایران و مناطق ری، قصران، دماوند، تبرستان، قومس و خراسان از دلایل گسترش این گونه بناها بوده است. با مرگ یا شهادت این افراد، مقابرشان کانونی برای رشد افکار شیعی و نیز قیام و خیزش های عدالت خواهانه می شده است. منطقه لواسانات و رودبار قصران (واقع در شمال تهران) ازنظر اقلیمی، تاریخی و فرهنگی در ارتباط مستقیم با ناحیه دماوند (واقع در حاشیه جنوبی رشته کوه البرز) بوده است. در این مقاله، بناهای عصر ایلخانی موجود در منطقه لواسانات و رودبار قصران با شماری آثار هم عصر در ناحیه دماوند مقایسه و تحلیل شده است. هدف از نگارش این مقاله، مطالعه و مقایسه ساختار معماری بناها، شباهت های سبکی و تفاوت های آن ها در دو منطقه، نوع مصالح به کار رفته و تزیینات آرامگاه هاست. روش تحقیق در این مقاله توصیفی- تحلیلی است و اطلاعات به روش میدانی و اسنادی با رویکرد نظری مطالعات تاریخ فرهنگی گردآوری شده است.
خلاصه ماشینی:
"در این تصویر، بقعه های امامزادگان عبدالله و خلیل الله ، و عبدالله و عبیدالله به ترتیب از جنـوب بـه شمال در انتهای تصویر و برج شبلی (قرن پنجم ) در سمت راست (شرق ) و مسجد جامع (قرن پنجم ) نیز با منارة آن درمقابل دیده میشود (مجموعۀ معماری سنتی ایران دوران اسلامی، ١٣٩٠: ١٣).
امامزاده عبدالله آیینه ورزان (عین ورزان ) روستای آیینه ورزان در ١٧کیلومتری جنوب شرق دماوند و در ضلع شمالی مسیر جادة تهران به فیروزکوه ، در موقعیت جغرافیایی ٣٥ درجه و ٣٩ دقیقـه و ٤٧/١ ثانیـ ۀ طـول جغرافیـایی و ٥٢ درجه و ١٢ دقیقه و ١٦/٣ ثانیۀ عرض جغرافیایی با ارتفاع ٢١٧٤متری از سطح دریا قرار گرفته است (پازوکی، ١٣٨١: ٢٠٢).
بحث و تحلیل از دلایل مهم شکل گیری بناهای آرامگاهی در مناطق لواسانات و قصران و نیز نـواحی دماونـد و فیروزکوه پیونـد تـاریخی و فرهنگـی ایـن گسـترة جغرافیـایی بـا فرهنـگ هـا ی شـیعی در دامنه های شمالی رشته کوه های البرز در دیلمان ، تبرستان و گرگان است کـه خاسـتگاه پیـدایش حکومت های شیعی از قرن چهارم (ائمۀ زیدیه ) تـا نهـم هجـری (حکومـت مرعشـیان ) بـوده است (مادلونگ ، ١٣٨١: ١٤٢؛ ٢١٤ -٢١٣ :١٩٩٥ ,Madelung).
شکل مضرس در پلان و بدنـ ۀ دومقبـره ناحیـۀ دماونـد (امامزادگـان عبـدالله و خلیل الله ، و عبدالله و عبیدالله ) اگرچه مقایسۀ ریخت شناسی آن را بـا بناهـای منـاطق بسـطام و ورامین و دیگر آثار ایلخانی امکان پذیر میکند، بیانگر سبک رایج و الگوی ساخت مقابر برجی در ناحیۀ دماوند نیست ؛ زیرا غالب آن ها از ساختار بناهای آرامگاهی رایج منـاطق لواسـانات و رودبار قصران و مازندران پیروی میکنند."