چکیده:
رویـداد حملـة مغـول و سـرنگونی حکومـت خوارزمـشاهیان موجـب ایجـاد تـصویری سرزنش آمیز و نکوهش بار از سلطان محمد خوارزمشاه نزد مورخان و به تبع آن پژوهـشگران گردیـده است . چنین به نظر می رسد که این باور شایع در محتوای یکی از داستانهای مثنوی مولانا جـلالالـدین بلخی ، به صورتی متفاوت به نمایش درآمده است و ظاهرا شاعر در اثر عرفانی خود رویکردی متفـاوت در مورد سلطان محمد نشان داده است . این پژوهش درصدد است تا با واکاوی عوامل مختلفی از جمله عناصر زبانی به کار رفته در داستان، سرچشمه های روایـی و تغییـرات ایجـاد شـده در روایـت جدیـد و انگیزههای احتمالی شاعر، به بررسی جنبه های خاص روایت مولانا در مورد سلطان برافتادة خوارزمشاهی پرداخته و این داستان عرفانی را به لحاظ تاریخی و سیاسی روزگار سرایش آن مورد ارزیابی قرار دهد.
خلاصه ماشینی:
٥ عطاملکجوینی (١٣٨٢)، جهانگشای جوینی ، تصحیح علامه محمد قزوینی ، ج٢، تهران: جهان کتاب، ص٩٦؛ شبانکارهای در اواخر دورة ایلخانی همان روایت جوینی را با جزئیات بیشتر نقل می کند «با خلیفة وقت الناصر لدین الله آغاز مناقشت و مخالفت نهاد و فتاوی ائمه حاصل کرد، مبنی بر آن که امامت آلعباس بر حق نیست و از روی شرع، خلافت و امامـت میراث اولاد علویان حسینی است و اگر سلطانی باشد که او را استعداد آن باشد که حق در مرکز قرار دهد بر وی فـرض است » (شبانکارهای، همان، ص ١٣٩) در این مورد همچنین نک: همدانی ، همدان، ج١، ص ٤٧٠.
زبانشناسانی چون دورفـر «الـپ » را بـه معنـی «تنومنـد و قـوی»، ________________________________________________________________ ١ بلخی ، همان، ص٦٧٣؛ بیت ٨٤٥) در نسخة نیکلسون این واژه به صورت «پر تباه» که ظاهرا درست تر و کم اشکالتر می نماید نیز به کار رفته است (رینولد الین نیکلسون (١٣٧٤)، شرح مثنوی معنوی مولوی، ترجمه و تعلیق حسن لاهوتی ، ج ٥، تهران: انتشارات علمی فرهنگی ، ص ١٧١٨)پر تباه با توجه به محتوای داستان و گرایش غیر شیعی مثنوی نیـز قابـل تأیید است .
بر پایة گزارش افلاکی ، پدر مولانا نه تنها نسبت به حکومت خوارزمـشاهی تعلـق خـاطری نداشته بلکه بر اثر اختلافی که میان وی و سلطان محمد خوارزمشاه پدید آمده بود، بهاء ولد پدر ________________________________________________________________ ١ در این مورد می توان به یکی از منابع تاریخی سدة نهم هجری یعنی منتخب التواریخ در شبه قاره اشاره کرد که برداشت مؤلف آن از این داستان و روایت تاریخی آن حائز اهمیت است .