چکیده:
سقوط امپراتوری ساسانی و ورود مسلمانان عرب به ایران، سبب اختلاط طبقات مختلف جامعه ایرانی با جامعه اسلامی گردید. یکی از این طبقات مهم، دبیران اند که حامل رسوم و سنت های سرزمین خود خاصه در زمینه امور اداری و نهادهای سازمانی و حکومتی بودند. با نفوذ ایرانیان در دستگاه خلافت عباسی، خلفای آن سلسله، از آداب و سنن ایرانی الگو گرفته و آن را در اداره حکومت خود به کار بستند. از این رو موالی و ایرانیان نو مسلمان در راس تشکیلات اداری و سازمان دولت عباسی قرار گرفتند. آنان که در دوره اموی فعالیت خود را در تشکیلات حکومتی آغاز کرده بودند، در دوران عباسی، جایگاه ویژه ای در اداره حکومت به دست آوردند. در حقیقت، حرکتی که موالی ایرانی با عنوان کتاب در دوره اموی آغاز کرده بودند، با روی کار آمدن خاندان های دیوانی در عهد عباسی ادامه یافت. شکل گیری منصب وزارت، تاکید بر همسانی دین و دولت و در نهایت انتقال وظایف و اختیارات وزراء به کتاب، از تحولات و دگرگونی های منصب کتابت در دوره عباسی بود. این پژوهش بر آن است تا بر اساس روش توصیفی - تحلیلی و به استناد منابع و مآخذ تاریخی فرایند حضور کاتبان را در تشکیلات اداری عباسیان بررسی کرده و نقش آنان را در تحول و تطور نظام اداری آن دولت بیان نماید.
خلاصه ماشینی:
منصب کتابت در ادوار مختلـف خلافـت اسـلامی دارای همان ویژگی های شغل دبیری ساسانی بود، با این همه باید میان نقـش و وظـایف کاتـب و دبیر ایرانی تفاوت قائل شد.
در این نوشتار سعی شده است به نقش دبیران ایرانـی و کاتبـان - بـه عنوان رؤسای دواوین - در تطور و تحول تشکیلات دیوان سالاری خلافت عباسی پرداخته شود.
١ برای درک جایگاه دبیران در ساختار اداری ساسانی لازم است تا بدانیم کـه در این دوره دبیران و مستوفیان سهم به سزایی داشتند و بر طبق تشریفات ، فرامین را آماده کرده و ارتباط میان بخش های مختلف دولت را تأمین مـی کردنـد.
در واقع ، پیدایش این طبقه در تشکیلات اسلامی ، اقتباس و الگوبرداری از نظـام و سـازمان اداری ١ محمدبن عبدالرحمان خلدون (١٣٥٢ش )، مقدمه ، ترجمة محمد پروین گنابادی ، ج١، تهران : بنگاه ترجمه و نشر کتاب ، ص٤٧٠.
نقش دبیران ایرانی در نظام اداری خلافت عباسی با سقوط امپراتوری ساسانی ، روش سیاسی ایران باستان در تقسیمات کشوری از سوی خلفـا در دولت اسلامی پذیرفته شد.
٨ در حقیقت منصب دبیری پلی برای رسیدن به وزارت بـه ١ احمد امین (١٣١٥ش )، پرتو اسلام، ترجمة عباس خلیلی ، تهران : مطبعه مجلس ، ج٢، ص٢٢.
٥ به این ترتیب ترجمة کتاب های ایران قبل از اسلام توسط ابـن مقفـع زمینـه را برای بحث و تحقیق دربارة سازمان داخلی تشکیلات دولت ساسـانی بـه وجـود آورد.